1. Sobri Língua Káuberdiánu: pâpia ku skrebe

1.0.Duránti tenpu ki for nisisári (kuátu mes o más), N sta na dispozison di partidja ku interesádu algun informason i ozerbason sobri língua matérnu káuberdiánu, dirétamenti, i sobri kultura káuberdiánu tanbê. Obujetivu e sklarise i kontribui pa altera (di algun manera) situason atual di nos língua matérnu (nomiádamenti, na si variadádi santigensi) i di nos kultura nasional, len di prumove nos língua (sobrutudu na skrita, len di na pâpia) i kultura káuberdiánu. Pa kel la, N ta pretende prizenta li (di kada bes) testu pikinóti (pa ka nfáda nen kánsa interesádu poku abituádu na lé na nos língua) ki pode sér partidjádu i diskutidu, ku intirvenson di ledor (ki tanbê pode sér publikádu nes sáiti, na subumenú “Pâpia Ku Nos” o na menú “Toma-Tróga”).

N ta pidi tudu interesádu pa sta avontádi (désdi ki ka perdedu konpustura, pa ruspetu ki tudu algen i si ruspetivu opinion debe merese di tudu algen) na spoi (pur-skritu), sobrutudu na káuberdiánu (sima kada un pode o ta intende, dja ki intenson di bázi e prumove nos língua!), más tanbê na otu língua (kázu di purtuges, purizenplu). Ka debe skesedu ma stádu na un spásu di partidjamentu, vizándu situason di nos língua i kultura i pritendendu prumuson (entri nos i na mundu) di kel dos más inportánti patrimóni imaterial di nos povu.

Ku kel prisupostu li, nu da kunpanheru mo i (ku bariga linpu) nu bá ta bai pa diánti!

 1.1.Pa kenha ki (la na fundu di si kabésa) inda ta pensa (o sta mesmu konvensedu) ma kiriolu káuberdiánu ka língua i, sobrutudu, pa kenha ki ta pensa ma kiriolu (káuberdiánu) ka ten gramátika (“e rátxa bai!”), N ta toma liberdádi di lenbra ma el ka sta sértu: 1) si el ka língua, el ka ta papiádu i ménus inda skrebedu (i tántu pâpia sima skrebe ka e posivi sen gramátika, sen nórma); 2) prátika di el ben ta papiádu (i ta konprendedu!) dja duránti séklus, ta konfirma es nha dismintidu; 3) prátika di el ben ta skrebedu (di algun manera), désdi ánus oiténta di séklu dizanóvi (i dja nu sta na purmeru kuártu di séklu vinti i un!) tanbê e otu dismintidu; 4) dismentidu maiór: si el ka língua, el ka ta podeba uza língua kiriolu (káuberdiánu) pa el fla ma e’ ka língua!

Pamódi e língua (i kel li dja fika dimonstrádu pa dismintidus ki kabádu di prizenta), más tanbê pamódi e’ meste txeu trabádju (di txeu algen, más sobrutudu di nos ki e si dónu) pa el disiplinádu, orientádu, adukádu, dizenvolvedu i prumovedu, N toma kel inisiativa li di kre djunta mo ku tudu interesádu, pa nu fase (djuntu) es kaminháda di djuda nos língua kaminha pa si perfeson (un obujetivu dizafiánti) ki ta djudá-nu perfêsua nos kabésa (na txeu nivi i di txeu manera).

 1.2.Sima sabedu, nos língua matérnu e kiriason (o invenson) di nos povu (ki e frutu di musturu di povus i kulturas) i di más ningen. So pa kel razon li (ki e ka poku!), nos povu i nos tudu nu debe xinti i ten un orgudju inórmi di nu sér kiriador i mantidor di kel nos grándi patrimóni imaterial, ki ta sirbi-nu (i di ki manera!) pa nu revela nos álma (pesual i di nason) i tudu ki sta o ta ben na nos álma, len di sirbi-nu pa nu kumunika nos mundu (i mundu di otu) entri nos i ku otu (inkuántu párti – ki nu e – di totalidádi di kumunidádi umánu).

Parison di nos língua (sima sabedu) foi mutu dolorozu: e frutu di un kazalamentu dizigual, forsádu i inpostu entri povu (oropeu – sobrutudu, purtuges – ku afrikánu, nomiádamenti di kósta di Áfrika osidental) i kultura (diferenti di kel dos povu la), djuntádu na izolamentu di txon di Káuberdi, na dikorer di ánus, dékadas i séklus.

Sakrafisi ki nos povu sufri pa el dá-nu es nháku fidju (ki e nos língua), ka ten midida. Mimória (i rimimorason) di kel sufrimentu la ta inpo-nu obrigason tamánhu di mante i difende (ku nos sángi, si for prisizu) kel eránsa ton grándi sima ton inportánti, ki e nos língua nasional; eránsa ki ta inpo-nu risponsabilidádi grándi, ka so di mante-l, konxe-l (kada bes más), inxina-l, perfesua-l, spadja-l (na mundu), i transmiti-l pa jerason prizenti i futuru di nos pais i nason káuberdiánu.

 1.3.Dikorenti di tudu kel situason pontádu na pontu antirior (1.2.), ka e difisi ntendedu difikuldádis ki (inda oxi) ta tendu na pâpia i skrebe nos língua.

Sima sabedu, maiór párti di palábra di língua ben di purtuges; párti insiginifikánti (kuázi) ben di otus língua, nomiádamenti di línguas afrikánu. Kes li e di kes eránsa ki nu resebe di kel dos povu la i ki ta konstitui (nu kre o nu ka kre) un dibra grándi dimás (ku kel dos povu la) ki nu ka ten meiu nen manera di pága.

Si e verdádi ki nu ta pâpia (ku difikuldádi o nau) língua ki nu kíria; si ku mutu más difikuldádi nu ta tiótó na skrebe-l, kes difikuldádi la ka e pur-akázu: 1) inda nu ka tevi opurtunidádi ifetivu di nu konxe (sufisientimenti i konsientimenti) strutura (gramátika) i spritu (argamása) di nos língua, apezár di el kiriádu pa nos povu; 2) inda nu ka tevi i nu ka ten (nen nu ka da kónta ma nu meste) umildádi, kuriozidádi sientífiku, inerjiâ i sabedoriâ (sufisienti i nisisári) pa nu konxe i prufunda konximentu di nos língua (apezár di el sér párti di nos, inkuántu povu i nason); 3) sen es umildádi, kuriozidádi sientífiku, inerjiâ i sabedoriâ, kaminhu pa nu konxe, disiplina, aduka, perfêsua i dizenvolve nos língua (na pâpia i na skrebe) ta sér dimaziádu spinhozu, pa ka fládu inposivi.

Anton, nu sta kondenádu (pulítika i sosialmenti) na bá ta duspi tudu kel munti di prikonsetu (i kóntrasénsu) ki simiádu na nos kabésa (i na txon di nos álma) sobri nos língua, i di nu bá ta buska, pripára i ilumina kaminhu pa nu kontra ku nos kabésa (real i prufundu), através di inpenhamentu disididu i sakrafisi nisisári pa nu sér nos (di verdádi), inda ki nes kaminháda nu ka debe (nunka) dexa di konta ku apoiu i solidariadádi di otu (povu i instituson), i ku diterminason (lúsidu) di nos dirijentis pulítiku i diministrativu.

 1.4.Voltándu pa kes difikuldádi rifiridu na pontu antirior (1.3.), N kre ponta más dirétamenti pa fáktu di skóla, na Káuberdi, sobrutudu ántis di Indipendénsa (pulítiku), ta sufriba (obrigatóriamenti) di grándi prikonsetu i diskonsiderason sobri nos língua (sobrutudu) i nos kultura. Skóla di kel tenpu la (i ka so), na Káuberdi, so ta rakonxeba i ta inxinába língua i kultura purtuges (len di franses i ingles): éra, nisisáriamenti, un skóla alienádu i alienánti (situason ki, vergonhózamenti, inda ta mante na txeu aspétu).

Ka e pur-akázu ki (na kabésa di txeu algen) nos língua o ka éra língua, o éra purtuges mal papiádu.

Pamódi nos língua ka éra asumidu pa otoridádi i, konsakuentimenti, el ka podeba sér inxinádu (piór: até txigádu di proibi ki el papiádu, na diterminádus anbienti!), el ben ta papiádu i (apartir di últimu kuártu di séklu dizanóvi) ta skrebedu kuáli-kuáli, kusa ki (kuázi) kába pa “institusionaliza” komu prátika korenti i kultural di (na) nos téra.

Kel li e un situason ki mestedu urijentimenti muda, pa ben di nos povu i nason, pa ben i avánsu di nos língua i kultura.

Pa kel la, si povu inda ka sta sufisientimenti sklarisedu i konvensedu (poku o náda inda fasedu pa kel la!), e prisizu ki otoridádis di nos pais korda i toma mididas nisisári (kusta ki ta kusta), pa muda es situason anormal (i prijudisial) i liberta nos povu i nason di es alienason (gritánti) ki, sértamenti, sa ta stroba (fórtimenti) kaminháda i dizenvolvimentu di nos povu i pais.

 1.5.Pâpia ku skrebe e kel dos manera más inportánti ki nu ten di bá ta iduka i perfêsua nos língua i nos kultura. N ta purbeta pa N lenbra ma pâpia e más inportánti ki skrebe (en-prinsipi tudu algen ta pâpia, más skrebe…!). Kalkér língua di kalkér kumunidádi umánu so komesa sér língua, kándu el komesa papiádu.

Un língua ki so ta papiádu, pa len di difikuldádi na stabiliza (na si strutura i spritu), el ta kóre txeu risku di ka kontínua si izisténsa (na spásu i tenpu). E skrita ki, len di da-l konsisténsa i xánsi di el pereniza, ta fikisa-l (pa el konxedu i studádu, até pa otus kumunidádi umánu) i ta perpetua-l (na dukumentus i na librus, entri otus meiu).

Ka debe skesedu ma skrebe e un konvenson gráfiku (umánu) pa raprizenta (más fielmenti posivi) son di pâpia. Inkuántu konvenson ki el e, skrita (di kada língua) debe ten kuerénsa (órdi) intérnu, sér konsistenti i sistemátiku.

Kel li kre fla ma, inda ki na fázi inisial (di skrita di un língua), el pode sér konfuzu i até konfuzentu, el ka debe kontínua ta skrebedu kuáli-kuáli. E purisu ki el debe studádu, disiplinádu i inxinádu, ki e otu manera di fla ma, pa el gánha konsisténsa i alkánsa flékisibilidádi, dizenvolvimentu i spanson, el debe idukádu. Skrita e un meiu inpurtánti, mesmu indispensávi, pa adukason di un língua.

 1.6.Iduka i perfêsua nos língua i kultura debe sér un grándi obujetivu di nos pais. Ton grándi sima kel ki nu ten di iduka i perfêsua nos própi kabésa, inkuántu algen (káuberdiánu) ki nu e.

Purisu, nos tudu (pa amor ki nu ten o nu debe ten pa ken ki nu e) nu debe inpenha txeu (i senpri) na pâpia, skrebe i konxe kada bes midjór nos língua nasional (álma di nos kultura di povu). E kel midjór fórma di nu bá ta iduka, prumove, perfêsua i valoriza nos língua, nos kultura, nos identidádi di sidadon i di nason ki nu e.

Kel li e un otu manera di tánbi nu bá ta sér midjór sidadon di (na) mundu, más intigrádu na mundu i más konprendedu pa mundu, ki e tánbi kondison i manera di nu bá ta midjora mundu.

 1.7.Pa nu pâpia i skrebe kada bes midjór nos língua, nu debe fase tudu pa nu kíria (na nos kabésa) disponibilidádi mental i anímiku pa nu bá ta prende i ta izersita kada bes midjór nos konximentu i performánsi (primeru) di nos kabésa i si kapasidádi, i (dipos) di nos língua i kultura. Si, na kázu di pâpia, e so sta aténtu na kusa ki nu ta fla i módi ki nu ta fla-l; na kázu di skrebe, nu meste ten (na nos dispozison) un feraménta adikuádu i konpativi, ki ta bá ta konpatiblizádu na tenpu i na spásu, ku própi uzu i ozerbason di funsionalidádi di kel feraménta la.

Midjór feraménta pa skrita (di kalkér língua), na tenpu modérnu i atual, e alfabétu (kfr. T.V.da Silva (2014), Alfabétu káuberdiánu: un prupósta di skrita ku stória voltádu pa futuru, Praia: Instituto da Investigação e do Património Culturais, pp. 37-39), ki ben ta uzádu (na txeu spásu jiográfiku-kultural i tenpu) ku adapitason, konfórmi konviniénsa i kultura di kada povu. Ka debe skesedu nunka ma (kalkér) skrita e un konvenson i alfabétu e tanbê (frutu di) un konvenson.

Na kázu káuberdiánu, feraménta utilizádu foi senpri alfabétu purtuges (adapitádu o transformádu) ti gósi.

Sobri stória di alfabétu i skrita káuberdiánu, pode konsultádu T.V.da Silva (2014: 37-122).

 1.8.Pa kenha ki (pa algun razon) inda ka sta informádu, N ta lenbra ma, na Mésa-rodondu di valiason di “ALUPEC”, ki kontise na dizenbru di 2008 (li na Praia), propodu ofisializason difinitivu di kel prupósta la ki, mesmu ántis di si ofisializason sprimental (1999), dja sa ta utilizada, nomiádamenti pa un di kes partisipánti ativu na kiriason di “ALUPEC” (“Alfabeto Unificado para a Escrita do Caboverdiano”).

Kel prupósta la (ki tenba 23 létra i 4 dígrafu) ofisializádu (na mársu di 2009), más ku 24 létra (Govérnu razolve intruduzi létra y, dinisisáriamenti perturbánti i pa spántu di tudu partisipánti na kel mésa-rodondu) i 4 dígrafu. Ta sigi (na órdi ki es dádu) kel 23 létra: a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, r, s, t, u, v, x, z; i kel 4 dígrafu (tanbê na órdi ki es podu): dj, lh, nh, tx.

Sima kába di odjádu, na alfabétu káuberdiánu (AK) ka ten algun létra ki ta fase párti di alfabétu purtuges (ki sta na bázi di nos alfabétu). E kázu di c, ç, q, rr (r dobrádu), ss (s dobrádu) i w. E inpurtánti ka skesedu ma es ka ta izisti na AK, pa inisiánti na (di) skrita (ku AK) bá ta fase (konsientimenti) pulisiamentu atentu di si kabésa.

Lenbrándu ma prinsipi ki ta nôrtia utilizason di kel alfabétu li, e pa kada létra un son i pa kada son un raprizentason, ta ben papiádu i tentádu sklarise valor sonoru di kada un di kes létra i di kes dígrafu la.

Entritántu, ta alertádu ma ledor pode (désdi dja) tra purbetu, si el konsulta o lé T.V.da Silva (2014: 37-47).

 1.9.Ántis di pasádu pa valor sonoru di kada un di kes létra i dígrafu la, ta alertádu ma ta ba tentádu uza un linguáji bastánti sínplis i poku tékiniku na sklarise sonoridádi di kada létra i dígrafu. Intenson e sér más asesivi posivi pa tudu interesádu, partindu di prinsipi ma kenha ki ten konximentu tékiniku di linguística sta ku vantáji, dja ki el ta ba konprende (sen prublema) nhas sklaresimentu intrudutóri.

Ta parse-m tanbê opurtunu pâpia li di sinal osiliár di skrita, pamódi izenplus ki ta ba dádu (pa sklarise valor sonoru di diterminádus létra, sobrutudu) ta ba sirbi di algun sinal osiliár di skrita.

Anton, N ta komesa pa fla ma sinal osiliár di skrita e tudu kel ki, ka sendu létra, e’ ta djuda na prisiza (pa skrebenti o ledor) valor di diterminádu létra, len di pózas ki debe fasedu na letura, ton di vós ki debe tendu na intirugason o sklamason, na suspenson di ideia o pensamentu, na nunbrason di kusas.

 1.10.Entri kes sinal osiliár la, ta distingidu kes di asentuason (asentus gráfiku) i kes di pontuason (pontus).

Asentus gráfiku (ki ta podu riba di diterminádus létra) e tres na AK: 1) gudu (´), ki ta indika ma diterminádu vugal (ki el sta riba del) debe prununsiádu abértu (“báka”); 2) sirkunflékisu (^), ki ta informa ma diterminádu vugal (ki el sta riba del) debe prununsiádu fitxádu (“pâpia”: nes kázu, el sa ta informa ma kel sílaba ki el sta nel e tóniku, len di ma kel a ki el sta riba del ten son fitxádu); 3) til (~), ki ta informa ma kel vugal (ki el podu riba del) sta nazaládu (“kurasãu”). Purtántu, valor i siginifikádu di asentus na AK e omesmu ki na purtuges. So ki ses aplikabilidádi i aplikason (na káuberdiánu), txeu bes e diferenti.

Na pontuason, tendu (na AK) kes omesmu sinal ki ta atxádu na purtuges i ku omesmu valor: pontu (.), dos-pontu (:), pontu di intirugason (?), pontu di sklamason (!), pontu di ritisénsa (…), vírgula (,), pont’i vírgula (;), áspa (« ») ki tanbê pode sér raprizentádu si (“ ”), parénti (( )).

 1.11.Sobri valor sonoru di kada un di kel 23 létra i di kel 4 dígrafu di AK, partindu di prinsipi ma kenha ki sa ta lé kel testu li konxe alfabétu purtuges i valor sonoru di kada létra di-sel, N ta informa ma: 1) di manera jeral, b, d, f, i, j, l, m, n, p, r, t, u, v, z di AK ten omesmu valor sonóru di kes omesmu létra na alfabétu purtuges; 2) létra a ten senpri valor di a, inda ki ku son óra abértu, óra fitxádu (sima na purtuges); 3) létra e ten senpri valor di e (ki pode sér abértu o fitxádu) i nunka di i, na kalkér situason, inkuántu na purtuges el pode ten valor di e i di i; 4) létra g ten senpri (na kalkér situason) valor di g (di gátu), inkuántu na purtuges el pode ten valor di g (di gátu) i di j (“gente”); 5) létra h, óra ki el ta parse el so, el ta sinbuliza abreviatura di palábra “óra” (pa indika tenpu); óra ki el sosiádu ku l o ku n, es ta forma dígrafu lh (“ilha”) i nh (“nheme”), ruspetivamenti; 6) létra k ta raprizenta son /k/ (“kása”, “báka”, “árku”); 7) létra ñ ten un son gutural bastánti kumun (na Santiágu), más di ki tendu poku konsiénsa i di difisi raprizentason (apéna pa un sinblu di alfabétu funétiku internasional) /ŋ/ (“ñanhóma”, “ñánha”); létra o ten senpri valor di o (inda ki óra abértu, óra fitxádu), i el ka ten nunka valor di u, kusa ki ta kontise txeu bes na purtuges (nomiádamenti na fin di palábra tirminádu pa létra o); 8) létra s ten senpri valor di s (i nunka di z), na kalkér pozison (“kása”, “sabóla”, “brásu”, “kasaróla”, “interesi”, “bisós”), inkuántu na purtuges el ta raprizentádu pa s (“sabão”), c (“círio”), ç (“caçarola”), ss (“pessoa”), z (“casa”); 9) létra x ten senpri valor di x (“xá”, “báxu”, “galóxa”, “xátu”), inkuántu na purtuges, len di valor di x (“baixo”), el ta raprizenta tanbê s (“próximo”), ks (“flexão”), z (“exame”). Valor sonoru di kel 4 dígrafu e bastánti konxedu (i utilizádu) na skrita di nos língua: dj (“djunta”), lh (“ilha”), nh (“nheme” i tx (“txupa”); es ka ten korispondénsa na purtuges atual.

 1.12.Apezár di dja fládu ma pa kada létra un son i pa kada son un raprizentason (kfr. 1.8. antirior), ta sklarisedu (entritántu) ma vugal a, e, o (i so es) ten 2 son (un abértu i otu fitxádu), sima pode berifikádu (opurtunamenti) ku izénplu. Pa tudu kelotu létra (i dígrafu tanbê) ten senpri un úniku son, sima dja izenplifikádu (kfr. 1.11.). Pa sklarisedu kel 2 son di kada un di kel 3 vugal la, ta (o debe) uzádu sinal (gráfiku) osiliár (pa djuda na raprizentason di son) di skrita ki (nes kázu) e asentu gráfiku. Na skrita (di variadádi linguístiku di ilha di Santiágu) ku AK, pode fasedu uzu (sobrutudu) di 2 asentu gráfiku: gudu (´) i sirkunflékisu (^); so isesionalmenti pode uzádu (riba di a i i, konkrétamenti) til (~), len di na létra ñ (úniku kázu di si utilizason riba di konsuánti). Asentu gudu ta uzádu (sima dja sabedu) óra ki vugal a, e o o ten son abértu (na kalkér pozison ki es sta na palábra): “ása”, “brásu”, “pá”; “éku”, “prétu”, “pé”; “óra”, “róstu”, “pó”. Óra ki kel 3 vugal la ka e abértu, régra jeral es ka meste ninhun asentu gráfiku. Más, óra ki pode ten konfuzon o dúvida sobri grou di abertura di kes vugal la (o di sílaba tóniku, undi es sta), debe uzádu asentu sirkunflékisu (ki ta indika ma kes vugal ka e abértu): “âdia”, “pâpia”, “laguâ”; “bêntia”, “pêntia”, “nbêrdia”; “bônbia”, “bolôkia”, “vovô”. Na kes kázu ráru undi til ta uzádu (na variadádi santiages), ta atxádu kláru influénsa di prunúnsia purtuges (iperkureson): “mãi” (nbes di “mai”), “kurasãu” (nbes di “kurason”) di “balãu” (nbes di “balon”), ets. Ta kontinuádu (na nunbrus ki ta sigi) ku más sklarisimentu sobri uzu di asentu gráfiku. Más, senpri N ta purbeta pa N ripiti ma pode atxádu algun djuda, konsultándu di T.V.da Silva (2014).

 1.13.Inda sobri utilizason di asentu gráfiku, N ta lenbra li ma nha amigu Marciano Moreira (ki ka ta uzába-el na ninhun situason), el ben odja (dipos) pirtinénsa di si utilizason na algun kázu. Tanbê nha amigu Manuel Veiga ta konsedja (désdi kiriason di “ALUPEC”) si utilizason na algun kázu. Amí, sirbindu di “ALUPEC”, N bai más lonji (baziádu na prinsipi fonolójiku i tentándu sér más kuerenti i sistemátiku, i, des manera, sikadjár más sínplis pa mimoriza) ku siginti inovason: tudu vugal a, e, o abértu ta leba senpri asentu gudu, indipendentimenti di pozison ki el ta okupa na palábra i indipendentimenti di kel a, e, o sér (o ka sér) tónikamenti asentuádu. Izenplu: “prátika”, “pratikádu”, “prátikamenti”; “konkrétu”, “konkrétizádu”, “konkrétamenti”; “prósimamenti”, “prósimu”. Ku kel inovason li, dos situason ta inkomoda kes difensor más ferenhu di kunomiâ gráfiku: 1) ta pása ta uzádu asentu (gráfiku) gudu más txeu; 2) na omesmu palábra pode uzádu asentu gráfiku más di un bes, i pode ti kontise kázu di palábra ku dos asentu gráfiku, sen ki ninhun di kes sílaba gráfikamenti asentuádu sér tóniku. Izenplu: “káuberdiánamenti”. E kázu pa lenbra kel ditádu purtuges: “Não há bela sem senão!” o, pa otu palábra, náda ka purfetu: senpri algun kusa ta sér sakrifikádu, óra ki ta buskádu perfeson! Entritántu, debe rakonxedu ma sistema di asentuason gráfiku pása ta sér di lonji más sistemátiku i mutu más kuerenti, sen da xánsi pa dúvida o tuntunhimentu. Sobri kes régra di asentuason gráfiku (ki rifiridu di pa riba), pode konsultádu más dimorádamenti T.V.da Silva (2014: 125-179). Mesmu si, nu ta kontínua ta pâpia di asentuason gráfiku.

 1.14.Ántis di nu kontínua ta pâpia di asentuason gráfiku (pamódi si inpurtánsa), un sklarisimentu ki dja debeda dádu, más ki sértamenti (na diâ-diâ) grándi párti di káuberdiánu santiagensi dja da kónta: na variadádi linguístiku di Santiágu, maioriâ di palábra e tónikamenti grávi, istué, es ten asentu tóniku na penúltimu sílaba. Izenplu: “kása”, “báka”, “kasáku”, “kasamentu”; “petu”, “kenti”, “komesu”, “purmanenti”; “kabritu”, “rapasinhu”, “lorisu”, “bunitu”; “kobi”, “bódi”, “kalóti”, “kaboku”; “gudu”, “faluxu”, “busudu”, “lonbudu”. Si fládu ma maioriâ di palábra santiages ten asentu tóniku na penúltimu sílaba, e fáxi diduzidu ma ten tanbê palábra (nes variadádi linguístiku) ku asentu tóniku na otus sílaba, ki ka penúltimu. E si ki ta atxádu palábra: 1) ku asentu tóniku na últimu sílaba (“balai”, “papel”, “profesor”, “txapeu”, “purtuges”, “franses”, “ingles”; “barapó”, “rapé”, “águapé”, “kraxá”; “bakan”, “ningen”, “pudin”, “kalson”, “ndjudjun”; “xá”, “kal”, “kál”, “pé”, “séu”, “pó”, “ban”, “sen”, “sin”, “ton”, ets.), ki ta fládu gudu; 2) ku asentu tóniku na ántipenúltimu sílaba (“prátika”, “rápidu”, “bébadu”, “sirkunflékisu”, “krítika”, “ríspidu”, “ótimu”, “kómiku” “últimu”, “penúltimu”, ets.), ki ta fládu sdruxu. Sima dja raparádu, palábra sdruxu ta leba senpri asentu gráfiku na ántipenúltimu sílaba (ki e tanbê, senpri, sílaba tóniku). Dja na palábra gudu (ki ten asentu tóniku na últimu sílaba) pode kontise tres situason:

 1.15. 1) Ten kes ki ta leba asentu gráfiku gudu, óra ki es ten so un sílaba i es ta finda na a, e o o abértu (“pá”, “pé”, “pó”, “dór”); na kázu di es finda na kes vugal la fitxádu, es ka meste ninhun asentu gráfiku (“pa” – pripozison, “pe” – nómi di létra, “porxá”, “rapé”, “barapó”, “kakí”, “Bulú”; “sabedoriâ”, “alegriâ”, “pesuâ”, “falkatruâ”, “patruâ”, “Ganbuâ”); 3) óra ki un palábra ta finda na vugal sigidu di konsuánti l, n, r o s (más ki ka kel s ki ta márka plural, dja ki nes kázu palábra ta kontínua ku si asentu tóniku orijinal), el e senpri gudu i si últimu vugal so pode leba asentu gráfiku (gudu), óra ki el ten son abértu (“pardal”, “pastel”, “baril”, “paiól” “paul”; “bakan”, “binten”, “pudin”, “bidon”, “ndjudjun”; “kalor”, “fedor”, “pastor”, “profesor”; “padás”, “xadres”, “karis”, “bisós”, “piskós”).

 1.16.Nes pontu li i (inda) rilasionádu ku uzu o nau di asentu gráfiku i ku otus katigoriâ gramatikal (artigu, prunómi, dijetivu, subustantivu, numeral, vérbu, adivérbi, pripozison, konjunson interjeson), N ta sujiri ki konsultádu T.V.da Silva (2014: 200-217), undi rizumidamenti ta atxádu nhas pozison i sujeston sobri prusedimentu ki (en-prinsipi) podedu o debedu ten, ki albes ta bai pa len di skrita. E kázu di konkordánsa (di nunbru i/o di jéniru) entri subustantivu i dijetivu, entri otus kusa. Pa len di kel la, N ta lenbra li ma stádu na un spásu di diálugu i toma-trága (senpri ki atxádu konvinienti o nisisári), pa partidja i sklaresimentu. Pamódi ta parse-m ma isensial (pa komesádu ta izersita na skrita di AK, ku algun siguránsa i sistemátika, i pa diskutidu ku algun supórti kiston di skrita utilizándu AK), N ta fika pa li, nun abertura total pa resebe i publika (nes sáiti) kontribuson ki interesádu disidi na partidja ku mi i ku públiku ledor. Bon letura i midjór izersi di skrita i di pâpia nos língua!

 

 

 INPURTÁNSA DI LÍNGUA KOMU VEÍKU DI IDUKASON PATRIMONIAL

0. Nkuadramentu

 Ántis di más, nhos pirmiti-m ki N filisita “Instituto do Património Cultural” (“IPC”) pa es inpurtánti inisiativa di organiza i rializa kel konferénsa li, inkuántu spásu di rifleson, di partidja i di prupósta i rakumendason (ki N kre kridita ma ta ba sér inplimentádu) pa midjór konximentu i pozisionamentu ki ta ba ten (o debe ba ten) komu rizultádu final un ingajamentu firmi (di Stádu i ka so) di prizerbason i prumuson di tudu nos patrimóni kultural material i imaterial, ki inda sta bibu o di ki inda sa ta resta algun vistiju.

Pa es “Conferência sobre Educação Patrimonial em Cabo Verde”, na si sigundu “Painel” (“O papel da escola na preservação do património cultural material i imaterial”), N kebe tema “A importância da língua como veículo de educação patrimonial” ki, na pasa-l pa língua káuberdiánu, N traduzi pa “Inpurtánsa di língua komu veíku di idukason patrimonial”.

Partindu di prinsipi ma tudu algen ki sta li, sabe o ta fase ideia di kusé ki e “patrimóni kultural material i imaterial”, mi N sa ta ben pâpia di língua i si inpurtánsa na idukason patrimonial.

1. Inpurtánsa di língua

Sabendu ma, na Káuberdi, nu ten dos língua, un matérnu (káuberdiánu) i kelotu ofisial (purtuges), i pa fáktu di N sa ta uza nes kumunikason nha língua matérnu(1), dja sta más ki kláru (pa tudu algen) ma língua ki N sa ta ben pâpia di si inpurtánsa komu veíku di idukason patrimonial, e ka más, e ka mênus ki nos língua nasional.

Ku kel afirmason li, un prokupason dja debe sa ta bádja na kabésa di nhas ovinti, si nhas ovinti sa ta lenbra ma painel (di ki nha kumunikason ta fase párti) ta pâpia di papel di skóla na prizerbason di patrimóni kultural material i imaterial. Kázu ka e pa mênus: nos skóla, di manera jeral, ka ta pâpia (sikadjár el ka sabe nen el ka kre pâpia!) nos língua matérnu!

Infilismenti, stádu diánti di un eránsa kulonial alienánti ki (ku nos pais indipendenti) kontínua ta aliena nos prusésu idukativu, kontínua ta aliena nos idukason, kontínua ta aliena nos povu i ta jára globalizason nasional di nos alienason.

Ka e pur-akázu ki kontinuádu tudu distraídu (pa N ka fla disnortiádu o, piór inda, dizinportádu) ku situason ki nos língua nasional sta nel: el ta papiádu kuáli-kuáli, el ta skrebedu kuáli-kuáli, sima da na kabésa i na gána di kada un, ku siginti justifikason: básta ma dja kumunikádu (inda ki mal!), tántu na pâpia sima na skrebe, sta tudu dretu.

Ka tendu ruspetu pa língua, pa si strutura gramatikal, pa si spritu. E un manera kláru (inda ki inkonsienti) di kontinuádu ta disruspetádu nos patrimóni imaterial maiór; di kontinuádu ta disruspetádu si valor tamánhu; di, inkonsientimenti, nu bá ta manifesta (pa tudu ken ki kre odja o kre xinti) disruspetu ki nu ten pa nos própi kabésa.

Na verdádi, si nu ka ten ruspetu pa valor di nos povu i nason, e un fórma kláru di nu konfesa (mesmu ki nu ka da kónta!) ma nu ka ta da nos kabésa valor, i (si bádu más fundu) pode até siginifika, na intirpretason di algun, ma nu ka ten valor.

Módi ki nu pode da nos patrimóni valor, si nos (ki e dónu des patrimóni) nu ka ta da nos própi kabésa valor? Si nos ki ta valora, nu ka ten valor?

Sima ta fládu, ten sértus verdádi ki ka ta kredu obi o di ki ta tentádu sukundi obidu, pamódi ta duê. Más, fáktu di ditirminádu verdádi ta duê, ka ta fase-l bira mintira. E kázu pa lenbra kel ditádu ki ta fla: “Frida runhu, soti-l dédu!”. Pode sér ki ku, es konsiénsa di poi dédu na nos frida (di álma), nos álma alienádu pása ta buska kaminhu di nos dizalienason idukativu.

N sta konvensedu ma es dizalienason ta ba sér un stromentu inpurtánti, mutu inpurtánti mesmu, pa surjimentu di un skóla ki ta asumi (sen diskulpa nen konplékisu) si verdaderu papel di difensor i prumutor di nos patrimóni (nasional) kultural, material i imaterial, dja ki el ta sér un skóla ki ta pâpia, ta skrebe i ta inxina nos língua matérnu, ki e nos patrimóni imaterial ki, len di más grándi, e kel más inpurtánti ki nu ten, inkuántu povu i nason, dja ki e através del ki nu ta kumunika tudu nos mundu interior i sterior di individu i povu ki nu e.

Pa kel ki N kába di fla, ta parse-m ma ka fika dúvida sobri inpurtánsa grándi ki nos língua ten, nel própi, inda ki (pamódi inda nu kontínua alienádu) nu ka ben ta rakonxe (na prátika konsienti i asumidu) kel si inpurtánsa la, apezár di ti, própi Jorge Amado (na kel si bizitinha rápidu ki el fase nos pais), el da kónta di inpurtánsa di nos língua na nos téra, kándu el afirma ma (na Káuberdi) bida (di diâ-diâ) ta dikóre na kiriolu.

 2. Inpurtánsa di língua komu veíku di idukason patrimonial

E ku língua i na língua káuberdiánu (inda ki txeu bes mal papiádu i mal skrebedu) ki nu ta kumunika entri nos (na nos téra), di más grándi ti más pikinóti, di más idukádu ti mênus idukádu, di más instruídu ti mênus isntruídu; ki nu ta kumunika nos pensamentu i sentimentu, nos spiriénsa i konximentu, nos vivénsa i spritualidádi.

Purtántu, náda midjór ki nos língua nasional (na skóla i fóra del) komu veíku di idukason patrimonial, si konsiderádu ma idukason patrimonial ta siginifika idukason baziádu na patrimóni kultural, uzándu es omesmu patrimóni pa si ifetivason. E na nos língua (inkuántu ilimentu fundamental di nos identidádi) ki nu ta prusesa i nu ta manifesta tudu nos konximentu i párti isensial di tudu nos spiriénsa di bida individual i kuletivu, i di tudu nos rilason ku naturéza i ku tudu nos patrimóni (kultural o nau) material i imaterial.

Anton, e nisisári ki, urijentimenti, nu kóre ku alienason di nos kabésa i di kabésa di nos konsidadon, komesándu pa nos dirijenti i nos professor, pa nu liberta nos língua i nos kabésa, pa nu liberta nos skóla, pa nu liberta nos pulítika, pa nu liberta nos povu.

Pa kel la, nu meste gánha koráji mural i pulítiku (sobrutudu), nu meste asumi (pur-interu i sen konplékisu) nos povu, nos kultura, nos partikularidádi, nos identidádi di povu i nos spesifisidádi di nason.

Gánha koráji i asumi tudu kel la ta inplika ki nu pása ta odja nos kabésa i tudu nos ben kultural di otu manera; ta inplika ki nu bira ta odja otus povu i ses kultura ku nos própi odju, nbes di ku óklu sukuru di otu algen (inpristádu o inpostu).

Un di kes kusa ki ta sér konsikuénsa nisisári di tudu es mudánsa (pa N ka fla rivoluson!), e ruspetu i konsiderason ki nu ta gánha pa nos própi kabésa, pa nos povu i nason, i pa tudu nos patrimóni (kultural o nau).

Kel li ta ten komu konsikuénsa un grándi lusides, abertura di spritu i ditirminason inparávi, ki ta leba nos dirijenti pulítiku i dimistrativu na ka âdia más (pa más tenpu) kel nisisidádi grándi di povu odja i sabôria si língua, purmeramenti, ofisializádu, dipos, studádu, idukádu (língua tanbê ta idukádu!) i inxinádu na tudu nivi di skóla, pa tudu kántu i bánda di nos téra.

Des fórma, nu ta ruspeta nos kabésa i nos kultura, nu ta sér ruspetádu i nos kultura tanbê; nos pikinotésa ta bira nos grandésa i, ku forsa inórmi di nos vontádi dispertádu, so séu ta sér limiti pa kusa ki nu kre alkánsa!

So si, nos sonhu (atual) di pása ta ten un idukason patrimonial (ki ta rakonxe-nu komu dónu, kiriador i transformador di nos kabésa i di tudu nos patrimóni) ta bira un rialidádi verdaderu, kuerenti, sustentávi, tranparenti i konsikuenti, len di un rikésa nasional ki nu pode partidja (entri nos i ku otus povu i kultura), sen arogánsa nen konplékisu.

Nes altura, e bon ki lenbrádu ma idukason patrimonial e “un prusésu purmanenti i sistemátiku di trabádju idukasional, sentrádu na patrimóni kultural komu fonti primári di konximentu i inrikisimentu individual i kuletivu”(2). Es patrimóni kultural(3) ta sirbidu del komu rakursu pa konprenson sósiu-stóriku di riferénsas kultural (di un povu o kumunidádi umánu) na tudu ses manifestason, ku obujetivu di kolabora pa si konximentu i rakonximentu, valorizason i prizerbason, ki ta orijina pruduson di nóbus konximentu, nun prusésu kontinu i dinámiku di kiriason kultural.

Kántu más konxedu i asumidu (kritikamenti) pa un kumunidádi kel patrimóni kultural la, más konsienti es kumunidádi ta sta di si identidádi, más kapás menbrus di kel kumunidádi la sta di izerse (konsienti i kritikamenti) ses sidadaniâ, i más sklarisedu, orientádu i pugramádu ta sér tudu prusésu di dizenvolvimentu pritendedu.

Pa tudu kel ki N kába di partidja ku nhos, ta parse-m ma nos tudu dja nu sta más konsienti di pézu ki nos língua nasional ten i debe ten na tudu prusésu di rasgáta, prizerba, studa, divulga i prumove tudu nos patrimóni kultural (komesándu pa nos própi língua), pa kel prusésu di inplimentason i dizenvolvimentu di idukason patrimonial (ki sa ta mestedu) sér midjór konduzidu i ben susededu. Pa ben di nos tudu (individualmenti konsiderádu) i pa un ben más grándi di nos povu i nason káuberdiánu.

 3. Konkluindu

Nhos pirmiti-m ki N lenbra ma nos alienason kultural (erdádu di nos kaminháda i prusésu stóriku) inda e grándi i pisádu. Pa nu vense-l, nu meste (ántis di más): 1) toma konsiénsa kláru del (komesándu pa nos pulítiku, professor, intilekitual i investigador); 2) alerta i sensibiliza nos povu pa es tomada di konsiénsa; 3) mobiliza meiu i stratéjia pa, djuntu i ku mo djuntádu, nu konbate-l, komesándu pa risikláji di nos atitudi i konportamentu, pa risikláji di atitudi i konportamentu di nos dirijenti; 4) forma formador pa forma nóbus profesor i dirijenti, pa es viráji i postura nasional; 5) intxi di koráji i intilijénsa i buska ku ditirminason i sajésa pa infrenta difikuldádi (ki ka ta sér poku) nes prusésu di viráji sósiu-kultural, pulítiku i pedagójiku, entri otus kusa.

Kel li ten txeu kustu? E kláru ki el ten i el ta ba ten! Kustu pulítiku, kultural, pisikulójiku, finanseru, pedagójiku i otu.

Entritántu, si ka asumidu kes kustu li, mutu más kustu i más grávi ta ba kai riba nos, tárdi o sédu. Purisu, bale péna ránja manera i meiu pa suporta kes kustu la (apartir di gósi), ku diginidádi, sakrafisi i koráji ki atual situason ta inpoi, na nómi di un futuru más konsentáni i midjór, na interesi di nos povu i nason.

Kázu kontrári, un sertéza ta restá-nu: pa más ki nu futifuti, pa más ki nu fla o nu kre okontrári, pa más ki nu fase (i ki nu djudádu fase) pa nos dizenvolvimentu, nu ta kontínua (alienádu) ta ngána nos kabésa (ku kabésa nterádu na manduxu ki nu inpodu), báxu pé di alienason ki ta kontínua ta alimentá-nu.

Tudu ki N tenba pa N fla-nhos gósi, dja sta fládu. Góra e bes di N obi-nhos, diskuti ku nhos, pa nu midjora es situason ratratádu nes nha kumunikason i nos tudu nu sai ta gánha! Más, sobrutudu, ki Káuberdi gánha!

Obrigádu pa nhos atenson!

Praia, 28.11.2017

T.V. da Silva

(1) Prizentason des kumunikason na nos língua matérnu sta ankurádu i suportádu pa Diklarason universal di diretus limguístiku (kfr.).

(2) Kfr. “Guia básico da educação patrimonial”, in portal.iphan.gov.br/uploads/temp/guia_educacao_patrimonial.pdf.pdf.

(3) Patrimóni kultural: konjuntu di tudu kes ben, manifestason populár, kultu, tradison tántu material sima imaterial di un povu o kumunidádi umánu.

 

Lijerus(1) kumentári di ditádus i/o senténsas, apartir di Konparason di konbérsu

(1.280 ditadu y senténsa tradisional),

 libru di T.V. da Silva (1997)

I- Ki ta privini pa nórmas sosial (NS)

1. “Kardisántu ta mundádu di pikinóti”:

Di kel senténsa li, pode pontádu algun variánti (kfr. libru ki sa ta sigidu nes kumentári), sima: 1) “nháda-sakédu si mónda e sédu” o “nhára-sakédu ta mundádu di pikinóti” (variántis di Santiágu); 2) “d’ pknin e k’ jent ta torsê ppin” (variánti di Sonbisenti); 3) “bára e berdi ki bu ta pusdreta-l” (variánti di Fogu); 4) “mininu e di sédu ki bu ta torse-l rábu o pipi” (variánti di Bráva?).

Pa si kontiúdu literal, sta kláru ma si kiriador e kanpunes. Purkonsiginti, pode diduzidu, ku algun grou di sertéza (o konvikison), ma si lokal di nasénsa (lugár di nasimentu) e meiu (o anbienti) rural. Na verdádi, tudu kanpunes (jóven o adultu) sabe, pa si própi spiriénsa di agrikultura na kánpu, ma si dexádu nhára-sakédu (o kardisántu) kíria pa el kunsa mundádu, ta ba tendu mutu más difikuldádi i mesmu sufrimentu na kel taréfa la (pamódi rais i spinhu ki el ta kíria, na un spésia di otodiféza o otopruteson, ta ba da mutu más trabádju). Nes aspétu i inda na kel sintidu literal, kalkér kanpunes pode átxa si kontiudu banal, pamódi dimaziádu ividenti pa el.

Entritántu, inkuántu senténsa ki el e i na si sintidu sósiu-kultural (si sintidu sigundu i prufundu), undi el ta karága un sértu filozofiâ popular di bida kuletivu, el ka e ton ividenti. Dentu del sta (más-o-mênus kláru) subentendedu un inxinamentu sósiu-kultural, un alérta pedagójiku: kiriánsa ta idukádu (ta inxinádu sér algen idukádu, ta inxinádu distrinsa ben di mal i el ta konvensedu – ti sértu pontu! – ma e ben ki el debe fase i ma el debe ivita mal) désdi pikinóti. Si ka si, ta sér mutu más difisi iduka-l i konvense-l na ten atitudi i konportamentu sosial i kulturalmenti setávi na sosiadádi undi el (debe) sta intigrádu i di ki el ta (debe) fase párti.

Pa situason undi kiriánsa ka idukádu dretu i atenpádamenti, ta uzádu un otu senténsa: “árvi (o plánta) ki nase tórtu, ka ta ndreta”, ki, di nha pontu di vista, ta sérba midjór (o más kuerenti) fla: “árvi (o plánta) ki kíria tórtu, ka ta ndreta”, ki ta ponta pa difikuldádi (pa ka fládu mesmu inposibilidádi) di ben kuriji algen ki ka idukádu dretu na si mininésa. Kel li ta lenbra un otu senténsa: “kada kusa na si tenpu” o “kada kusa na si lugár”.

2. “Bu juis, bu orédja; bu kadera, bu tistimunha”:

Kiriádu provávelmenti pa algen di vivénsa santiages, el ta ponta, na un mustura di aspétus más-o-menu pisikulójiku (spedjádu na “juis” i na “tistimunha”) ku aspétus fíziku o fiziolójiku (raprizentádu na “orédja” i na “kadera”), pa un pedagojiâ sosial (ki – inda ben! – sa ta bá ta sai di uzu na diâs di oxi) ki ta konbina (txeu bes) prendizáji ku violénsa, ku intenson di konsigidu un rizultádu dizejádu (pa idukador) rápidu, más nen senpri ifisienti i idifikánti, pamódi txeu bes traumátiku i disprovedu di nisisári konprenson pa kenha ki sta na prusésu di prendizáji sósiu-kultural.

Sendu un variánti más konkretu di “ken ki ka ta obi, ta odja” o di “si bu ka obi, bu ta odja” i di “si bu obi, e konsedju; si bu ka obi, e konbérsu” (ki e, normalmenti, dirijidu pa kenha ki dja ka e kiriánsa) e un senténsa kláru i susintu (un spésia di nórma mural) ma konsedju debe obidu. Kázu kontrári, korpu ta kába (o debe kába) senpri pa pága dismu di kel dizobidiénsa la o di ka liga kel inxinamentu.

Diskodifikándu más kláramenti kel senténsa la: un kiriánsa ki dádu un konsedju ki el ka ruspeta, el ta revela ma el ten poku juis (ku es disruspetu di órdi sosial). Purisu, komu konsakuénsa di es disruspetu, el ta kastigádu, ku intenson di el podu na kaminhu (ki sosialmenti debe sigidu na kel kumunidádi): o ku un puxon di orédja (di li, “bu juis, bu orédja”), o el ta sotádu (ku palmáda o ku bára) na kadera, ki (des módi) ta rajista konsakuénsa di kel dizobidiénsa la o diskaminhu (“bu kadera, bu tistimunha”).

3. “Ken ki popa se fidju bára, el inpidi-l di sér bon ómi”:

Kel senténsa li (di kiriason sértamenti badiu) ta bai na omesmu sintidu ki kel antirior. So ki di un fórma mutu más konkrétu i más kláramenti diresionádu pa idukason di fidju (di ki e risponsávi pai ku mai, prinsipalmenti). Tanbê el sta inbuídu di kel prinsipi pedagójiku (di tenpu bédju, más ki – infilismenti! – inda ta uzádu pa txeu pai ku mai) ma, na idukason di fidju, kastigu korporal ten di sta senpri prizenti pa garanti susésu di prusésu di prendizáji.

Na omesmu linha di pensamentu i di atuason ta bai senténsas siginti: 1) “kel ki ka tumâ reprensan di se má ku se pá, mundu ta iduka-l” (spresádu na variánti di Fogu i e nunbru 4 di primeru kapitu di ditádu di kel livru ki sa ta sigidu); 2) “ken ki ka kriâ fidju, fidju ta kria-l” (tanbê na variánti di Fogu i nunbru 5 di omesmu kapitu di Konparason di konbérsu, di li pa diánti sinbulizádu pa KK).

Aprupóstu des (mau) prinsipi pedagójiku, undi sta fórtimenti inplikádu violénsa i kastigu korporal, ki vigora (na Káuberdi, spesialmenti) désdi senpri (i inda ten algun prezénsa siginifikativu) na idukason káuberdiánu, tántu na nivi ofisial (undi instituídu kel prinsipi la – tarsedu pa Purtugal i erdádu di Orópa – ki pása ta orienta tudu prusésu idukativu) sima na nivi partikulár, ka debe sér mutu difisi átxa nel algun fundamentu i splikason pa violénsa fíziku i sósiu-kultural senpri prizenti na sosiadádi (káuberdiánu i ka so) i ki, di algun dékada pa li, omenta sponensialmenti di intensidádi i gravidádi (entri nos) i ki bira motivu di grándi prokupason i aflison konstánti, tántu pa otoridádis (enpartikulár), sima pa famílias i sosiadádi sivil (enjeral). Ti sértu pontu, pa tenpu (séklus) ki es pedagojiâ dja sta simiádu na nos téra i nakorpu i álma di nos genti, pode até ten gentis ki dja sa ta konsidera-l párti intigránti di nos ADN nasional, i ka so.

Aprupóstu, N sa ta lenbra di un és-dirijenti pulítiku káuberdiánu ki, na un konbérsu partikulár (ki dja ten más di vinti ánu), el fase-m kel afirmason li: “Si éra mi ki ta mandába nes téra, mós, N ta suspendeba Konstituson duránti dés ánu i, duránti es tenpu, tudu algen ki fase algun kusa ka dretu o ki ka kre fase kusa ki disididu, N ta bazába-el di pó, ti ki el ndoxa. E ki [el konklui] káuberdiánu so ta ntende linguáji di pó! N ta kridita ma, dipos des dés ánu, káuberdiánu ta tomába ton. Nton, nu ta ratoma aplikason di Konstituson!”

Kel ipizódi li pode parse brinkadera. Más, brinkadera o nau, el ka ta dexa di insitá-nu na rifliti (ku seriadádi i prufundidádi) sobri razon di sér di tudu es klima di violénsa ki sa ta vivedu nel (na pais i na stranjeru), na speránsa ma (ku es rifleson) nu ta komesa ta muda es posivi ADN di violénsa erdádu (?) – ka nu skese ma, inkuántu povu káuberdiánu, nos e prudutu di skravatura (ten situason más violentu i prumutor di violénsa ki kel la?) –, pa un ADN (ki nu ta bá ta konstrui i ta stimula, ku vontádi fórti, paxénxa i diterminason) di diálgu i konprenson, através di un nóbu pedagojiâ, ki debe merese (pamódi benéfiku pa tudu algen) total ingajamentu di Stádu i di tudu sosiadádi.

4. “Midjór eránsa ki pai ta da se fidju, e idukason”:

Kel senténsa li, ki sta na linha di kel antirior (pa si fokáji na idukason), más ki ta diferênsia del (pa si abordáji di idukason, inkuántu valor umánu i sosial ki el e, sen rifiri meius o maneras pa atinji-l), el ta ponta kláramenti pa un dizejávi rizultádu (idukason) di un prusésu más-o-menu dimorádu di sosializason, frutu di un ralason sósiu-kultural kontinu i kontinuádu entri pai i fidju.

Nel, sta bastánti ben ratratádu inpurtánsa maiór ki idukason debe ten na bida di kalkér algen (“midjór eránsa”), omesmu tenpu ki el ta ponta pa idukason komu un prusésu sósiu-kultural rizultánti di un ralason (di konprenson i kumunhon) entri pai i fidju (“ki pai ta da se fidju”).

Kel konparativu di supirioridádi (“midjór eránsa”) ta dexa más ki subentendedu ma, entri otus eránsa ki un pai pode dexa pa si fidju, idukason pode até ka sér di kes maiór (kontidádi), más e sértamenti kel midjór (kolidádi). Kel li ta ponta pa un konsiénsa i konsiensalizason kláru i grándi (konsertéza frutu di spiriénsa, vivénsa, ozerbason i rifleson o intuison) ki kel algen ki kiria-l (un santiagensi) tenba i ki fika rifletidu na si filis spreson.

Pa rialidádi sósiu-kultural káuberdiánu undi idukason (ki e mutu más ki skolarizason) ben ta okupa (désdi senpri) un spásu i un lugár di txeu distáki, e sértamenti mutu siginifikativu inpurtánsa i pézu di kel senténsa li.

Kel li debe orgudjá-nu nos tudu (inkuántu káuberdiánu ki nu e) i, mesmu ku tudu difisiénsa ki inda pode odjádu (i sa ta odjádu) na nos prusésu idukativu (ki ta inklui nisisariamenti divérsus grou di skolarizason), debe sirbi-nu di alentu i motivá-nu (prufundamenti) pa nu ka perde fóku i, des módi, nu ta (i nu debe) kontínua ta invisti fórtimenti na idukason, un fórma (entri otus) di nu bá ta sér kada bes más umánu i kada bes midjór káuberdiánu, pa ben di nos tudu, di nos pais i di umanidádi.

5. “Pa bu ánda mal kunpanhádu, ánda bo so”:

Di kel senténsa li (ki si spreson ta sujiri ma el kiriádu na Santiágu), N ta ponta asigir más dos verson (di kontiúdu idéntiku i kuázi idéntiku formalmenti, tudu es natural di Santiágu): 1) “pa bu ánda ku mau pesuâ, dexa bu ánda bo so”; 2) “e midjór bu ánda bo so di ki mal kunpanhádu”.

Stádu diánti di un konsedju ki e sértamenti un spésia di traduson pa káuberdiánu di ditádu purtuges siginti: “Mais vale só do que mal acompanhado” ki, na un traduson alétra pa káuberdiánu, ta dába: “más bale so di ki mal kunpanhádu”.

Na kázu káuberdiánu (sobrutudu si konfirmádu ma si rejistu di nasimentu e santiages), kel senténsa li e bastánti siginifikativu dja ki tudu ta indika ma el ta ponta (omesmu tenpu i kuázi dirétamenti) pa dos di kes aspétu sósiu-pisikulójiku ki (inda oxi) ta distingi, di manera jeral, badiu, na si konportamentu i atitudi sósiu-kultural: individualismu i diskunfiánsa. Eránsas dirétu di skravatura ki nu pása pa el i di ki populason santiagensi sufri konsikuénsa más dirétamenti i más prufundamenti? E kázu pa ben sér devidamenti studádu i opurtunamenti ikuasionádu, na otu spásu i pa gentis sientifikamenti ben priparádu, di pontu di vista stóriku, pisikulójiku, sosiolójiku i kultural.

Sabendu, entritántu, ma na tudu latitudi jiográfiku (abitádu) di nos planéta i na tudu kumunidádi umánu senpri ta atxádu algen ku kel tendénsa pisiko-sosial la (di prifiri ántis sta so di ki kunpanhádu pa algen supóstamenti indizejávi), N ta alerta pa posibilidádi di algun izajeru o ridusionismu na kel supozison di ki pode stádu diánti di karatirístikas ki situason di skravatura (vivedu na Santiágu) debe ter markádu (di un fórma jeral) santiagensis ku el.

6. “Ken ki fazê argen dizoredjádu, labâ buru róstu”:

Stádu diánti di un senténsa káuberdiánu markádamenti fogensi na si kiriatividádi i spreson. Pa kenha ki ka ta dumina variadádi linguístiku di Fogu i pa midjór konprenson global des senténsa, sikadjár e konvinienti ki sklarisedu termu “dizoredjádu”, ki ta siginifika “malkonxedu” na Santiágu, undi tanbê el ta siginifika “temozu” (más di kel ki náda ka ta tra-l di si temoziâ). Purtántu, “argen dizoredjádu” (na Fogu) ta siginifika (na Santiágu) “algen malkonxedu”, istué, algen ki, pa más ki el fasedu (ben), el ka ta rakonxe ma el fasedu.

Di li, kel sigundu párti di senténsa: “labâ buru róstu”, ki ta siginifika ka so perda di tenpu pa es algen ki fase ben pa malkonxedu, más tanbê un sértu grou di insanidádi mental (dodésa) di párti di es algen ki fase ben pa malkonxedu.

Komu “dizoredjádu” pode (ti sértu pontu) tanbê siginifika “sen juis” (algen irifletidu, ki ka ta rifliti) – kfr. dipariba, kontiúdu di senténsa nunbru 2 – pode konkluídu ma, tántu “argen dizoredjádu”, sima kel ki ta fase-l ben, e (di algun manera) diskonpensádu mental. E kázu pa lenbra di kel ditádu latin: similia similibus (“os seus com os seus semelhantes”, na purtuges o – traduzidu pa káuberdiánu – “kada un ku si igual”).

Si djobedu dretu pa kontiúdu di kel senténsa li, na fundu el ta diskonsedja fase ben pa malkonxedu. Si, sosialmenti falándu, kel diskonsedjamentu la e konprensivi (dja ki tántu “dizoredjádu” sima algen ki fase-l ben es pode konsiderádu, di sértu módi, ininputávi), muralmenti falándu (i sobrutudu di pontu di vista di filozofiâ kriston), tal diskonsedjamentu pode konsiderádu kondenávi. Na verdádi, mural kriston ta rakumenda fase ben, sen djobe ken ki fasedu.

Si kel li ta míngua (sosialmenti) kel kárga negativu di algun “dodésa” (ki pode odjádu na ken ki fase “dizoredjádu” ben), el pode raprizenta omesmu tenpu, di pontu di vista mural, un sértu dózi di konpaxon pa “dizoredjádu”. Es raprizentason mental di konpaxon ta torna sosialmenti konprensivi i setávi, len di dizejávi, i, purkonsiginti, difensávi (umanamenti falándu) kel atitudi di stende “dizoredjádu” mo, senpri ki posivi.

7. “Mininu e na káza”:

Kel senténsa li ta pozisiona ma midjór lugár di mininu sta e na káza, sobrutudu si sa ta pensádu na un kusa ki e isensial sima idukason (formason i sosializason) di kiriánsa. Pode até tendu otu intendimentu. Más ta sér sértamenti difisi konsigi un intendimentu midjór, sen ki káza sta sosiádu.

Na verdádi, káza e purmeru spásu undi kiriánsa ta komesa xinti na família (sosiadádi primeru i fundamental), mesmu ki (na primerus tenpu i ánu) el (kiriánsa) ka ten ninhun nuson di família o di kalkér otu kusa; e kel spásu undi el ta komesa uzufrui di primerus atenson di karinhu i di anbienti familiar; undi el ta komesa si prusésu di sosializason; undi el ta komesa da kónta ma el e foku di atenson i kudádus, ki ta bai désdi alimentason, ijiéni, saúdi, ets.; undi si futuru sosial di sidadon ta komesa. Pa tudu kel li ta fika ividensiádu inpurtánsa tamánhu ki kása ten, ka so pa kiriánsa, más tanbé pa tudu algen, na kalkér sosiadádi umánu organizádu.

Entritántu, ka debe skesedu ma (na prusésu di idukson i sosializason di kalkér ser umánu, lógu, di kiriánsa tanbê) so káza ka ta txiga. Na verdádi, dja e dimás sabedu ma idukason i sosializason global di algen, si na kes purmeru mumentu (o ánu) ta (o debe) kontise na káza, kel prusésu la ta (o debe) kontinuádu (na o pa asons di konplimentaridádi) fóra di kása: na kumunidádi, na ruâ, na anbienti fíziku i sosial di kumunidádi, konsedju, pais; na trabádjus, na studus, na kiriason (di ártis, siénsas, ets.), na pruduson di bens, na partisipason.

Pa tudu kel li, ka ta sér difisi konkluídu ma ken ki (na si prusésu di idukason i sosializason) fika so na káza, so ku káza, el ta kóre sériu risku di un idukason mutu limitádu i difisienti, ku grándi posibilidádi di el kába pa sér un inadapitádu sosial, sinon mesmu un problema sosial (más-o-mênus grávi) ki pode konplika ka so bida pesual des algen, más tanbê di tudu kumunidádi o sosiadádi di ki es algen ta fase párti, undi si intigrason (más-o-menu purfetu i konsikuenti) ta dipende grándimenti di kel konplimentaridádi “káza i fóra di káza” na si prusésu di idukason i sosializason.

8. “Ken ki ka ten fidju, ka ten parenti”:

Kel senténsa li (orijinári di Santiágu) ta ponta kláramenti pa grándi inpurtánsa ki fidju ten na bida di kalkér santiages, pa ka fla na bida di kalkér algen. Inda ki más-o-menu nkubertádu, sta prizenti na kultura santiages usiginti: Tudu algen e nisisáriamenti parenti di un o otu algen kalkér. Más un algen so ten parenti si el ten fidju, istué, si el ten disendenti.

Rizumindu: nos tudu e, nisisáriamenti (pa fáktu di nu ta izisti), parenti di algen; más kel ki ka ten fidju (i inkuántu el ka ten fidju), el ka ten parenti.

Nes sintidu li, un algen pode nase i vive sén o más ánu, apezár di el sér parenti di algen (ki pode até ser algen mutu inpurtánti), si el ka ten fidju duránti tudu kel si ánus di bida, el fika sen parenti. Pamódi e parenti (disendenti) ki ta garanti kontinuidádi (perpetuason) di algen, ken ki móre sen parenti, el kába mesmu na náda.

Na naturéza, entri kes manifestason más fórti (i más kláru) di instintu di konserbason (na ser bibu) sta instinu di ripruduson. E através di kel instintu li ki ta garantidu kontinuidádi di un ser bibu (na un spésia di perpetuason), mesmu dipos di mórti fíziku di kel ser la.

Na kázu di ser umánu, e di kes ser bibu ki ten konsiénsa (más-o-mênus kláru) ma ki si kontinuidádi individual ka ta dura pa senpri. Si kontinuidádi so e posivi, através di si disendénsa. Si el ka dexa (si el ka pruduzi) parenti, si pasáji na Téra (komu ser umánu) ka ta dexa márka, anonsér ki el dexa otus tipu di “fidju” o si continuador, sima kiriason artístiku, intilekitual, sientífiku, mural, pulítiku o rilijozu.

Kel li e kel grándi diferénsa entri animal umánu (ki, mesmu sen parenti, el pode imortaliza i perpetualiza si kabésa) i tudu kelotu animal ki apénas ten un úniku manera di garanti si kontinuidádi i perpetuason (dipos di si mórti): através di si ripruduson fiziolójiku.

Entritántu (sima sabedu), pa algen ka ten fidju ten (o inventádu) txeu razon: 1) pamódi el ka kre (pa algun razon) ten fidju; 2) pamódi prublema fiziolójiku o duénsa (ki ta inkapasita-l); 3) pamódi prublema pisikulójiku o mental; 4) pamódi krénsa o supristison; 5) pamódi proibison di órdi sosial, rilijozu o mural, entri otu.

9. “Ken ki ta da pon, ki ta da kastigu”:

E verson santiages di siginti ditádu purtuges: “Quem dá pão, dá castigo”. Di kel senténsa la ten (pelumenu) un otu verson ki e kuázi formalmenti idéntiku i kontiudistikamenti igual: “Ken ki da pon, ki da kastigu” (kfr. KK, kapitu 1, nu 11-a).

El ta afirma un spésia di diretu o poder (?) (i dever) mural (ku bázi na un tradison sikadjár di tenpu di skaravukráta ki, ku pasár di tenpu, bira kultural?) entri kenha ki ten obrigason (sivil o otu) di satisfaze nisisidádi di un algen kalkér i kel algen li ki ta satisfazedu si nisisidádi pa kel algen la.

Kel ralason li (di poder i di dipendénsa o subumison entri ken ki pode – “ki ta da pon” – i ken ki ka pode ki, purisu, pode até resebe kastigu, si si subumison ka sér kel ki sa ta speráda) transforma na un spésia di kódigu di étika, sosial i kulturalmenti asumidu (más-o-menu inkonsientimenti), na prusésu idukativu, nomiádamenti.

Na verdádi, e sobrutudu na ralason entri pai (o mai) ku fidju ki, na diâs di oxi, más ta obidu i ta aplikádu kel senténsa la, dundi pode konkluídu ma kenha ki ten poder (di alimenta, di sustenta i risponsabilidádi di iduka), tanbê ten dever o poder (risponsabilidádi) di kastiga, óra ki dipendenti (idukándu) disviâ o kre fuxi di si obrigason di obidiénsa (subumison) i di kel ki sosialmenti bira nórma di konduta i ki sta kulturalmenti asumidu.

Un kumentári adisional di sklaresimentu: si “pon” (pa kalkér algen) ta sinbuliza (di un fórma mutu kláru) kumida o susténtu sosialmenti konsigidu, dja pa “kastigu” pode atxádu (odjádu o pensádu) divérsus siginifikádu, di ki algun ten naturéza sósiu-pisikulójiku (sima diverténsa, raprenson, insultu), otu ten naturéza fíziku, fiziolójiku (soiti, prizon domisiliár, proibison di kumi, entri otus), undi sta senpri i nisisáriamenti sosiádu (inda ki más-o-menu nkubridu) aspétus sosial, étiku i pisikulójiku.

10. “Kenha ki da pon, tornâ tumâ, ta bá nparâ inférnu”:

Na si spreson, el ta ponta kláramenti pa kel grupu sosial káuberdiánu ki sta na si oriji: gentis di Fogu. Grou di si violénsa (spresivu) ta dexa di algun módi transparse algun karatirístika pisiko-sosiolójiku di povu fogensi: un violénsa bastánti grándi i fórti, si kel senténsa li konparádu ku “kel ki dádu, ka ta tomádu” (orijinári di Santiágu) ki, na si spreson más sínplis, pode bira “ki dádu, ka ta tomádu”.

Na verdádi, inkuántu “kenha ki da pon [ki pode sujiri tenpus difisi di karénsa alimentár], tornâ tumâ [kusa ki dja e grávi na kalkér sirkunstánsa, i mutu más grávi na tenpu di fómi i pa nisisitádus], ta bá nparâ inférnu”, len di más konkrétu i partikulár, tene ben prizenti i kláramenti spresádu un ideia (o amiása) di kondenason i punison (pa un ládu), “kel ki dádu, ka ta tomádu” o “ki dádu, ka ta tomádu” (pa otu bánda), len di más sintétiku, jeral i abranjenti, el ta parse inbuídu di un sentimentu i karáti pedagójiku pa si ton (sobrutudu) di diverténsa (bastánti más idukativu pa si suavidádi i sosialmenti más setávi, pamódi mênus agrisivu, dja ki más jeneralizádu i aplikávi na kalkér sirkunstánsa), kusa ki ta distansia-l bastánti di kel ton di senténsa kondenatóri i punitivu (ividensiádu na kel fogensi, talves pa sirkunstánsa di sta nel inplísitu situason di fómi sujiridu pa “pon”), ki pode sa ta ponta (di un fórma más-o-menus kláru) ma el sta baziádu na un (antigu) prusésu pedagójiku (ultrapasádu?), fomentádu pa médu i kastigu.

11. “Na mésa ka ta papiádu”:

Stádu diánti di un senténsa ki ta ponta pa un nórma sósiu-kultural tipikamenti santiagensi ki ta parse-m orijinári di situason di skravatura, undi skrábu ka pode (o ka debe) perde tenpu ku pâpia, óra ki el sa ta kume (o pa el ka fika sen máta sufisientimenti si fómi, o pa el ka sufri ripriménda di si dónu ki pode xinti pujilikádu pa más tenpu o más kumida gastádu na kume). Na verdádi, inkuántu sa ta papiádu, bóka ka sa ta kume (mastiga), kusa ki pode tarse pelumenu dos prujuis: un pa skrábu (ki pode fika ku mênus tenpu pa el kume), kelotu pa dónu di skrábu (ki pode fika ku mênus rendimentu di trabádju di skrábu).

Purisu i konsikuentimenti, pode lebádu más tenpu (i, sigundu un ditádu ingles, “tenpu e dinheru”) na kume, kusa ki ta jara prujuis pa dónu di skrábu: valor di skrábu sta sobrutudu na si kapasidádi di pruduson i skrábu so ta kume (kusa ki el debe fase más rápidamenti posivi i sen perde tenpu) kel nisisári o sufisienti pa el pruduzi.

Pode sér ki, pamódi es ideia di splora skrábu tudu tenpu (pa el pruduzi más rikéza pa si dónu) ki inventádu kel senténsa la di “na mésa ka ta papiádu”.

Ántis, kel ditádu li debe tenba siginti fórma: “na kume ka ta papiádu”, dja ki skrábu, inkuántu tal, stába lonji (sima di séu pa téra) di ten xánsi di xinta na mésa pa el kume. Provávelmenti más tárdi i uzándu un rilijozidádi (intereseru i marotu, afabor di dónu di skrábu), tentádu rasionaliza razon di ka ta papiádu na kume: pamódi prezénsa di Nhordés óra ki sa ta kumedu, dja ki kume e sagrádu (sima óra ki sa ta rasádu): purisu, ka debe papiádu na kume.

Kel senténsa li, entritántu, pode konsiderádu bastánti dizatualizádu, di uns tenpu pa li i na diâs di oxi, ti na Káuberdi. Pamódi?

Sima sabedu, óra ki ta kumedu engrupu (na otu spásu sósiu-kultural), e maré di txeu konvíviu, di konta párti, di divirtimentu, di troka ideia, di toma-tróga, di rifleson, di diskuson.

Na Káuberdi, kel ábitu li (inportádu, sima txeu otu kusa, através di mimitismu, di nisisidádi xintidu o di ivuluson) tanbê dja sta instaládu, sobrutudu na meius urbánu. Purtántu, tudu ta ponta na sintidu di kel senténsa li sa ta bá ta perde (tudu diâ i kada bes más), si lugár, si forsa i aplikabilidádi (purkonsiginti, si funsionalidádi) na sosiadádi káuberdiánu.

12. “Ka ta papiádu ku bóka intxidu”:

Kel senténsa li sta, di algun manera, ralasionádu ku kel antirior, dja ki na tudu dos sta bastánti prizenti ideia di kume. Tanbê na tudu dos sta prizenti (di algun manera) intenson di inxinamentu, di idukason, di pedagojiâ sósiu-kultural.

So ki (des bes), ku mutu más pirtinénsa, pa razon siginti: 1) ka ta konsigidu pâpia dretu ku bóka intxidu; 2) si papiádu ku bóka intxidu, ta koredu risku di: a) perde párti di kumida ki sta na bóka (ki pode sai o kai, duránti tentativa di pâpia); b) xuxa ku kumida (ki sta na bóka) algen ki sta pértu i frenti di kel ki pâpia (ku bóka xeiu); d) ka intendedu dretu kusa ki el fla (o el kre fla), pamódi difikuldádi di artikula o di prunúnsia dretu mensáji ki el kre transmiti; 3) ta fika dinunsiádu si difisiénsa (o poku grou) di idukason o instruson sósiu-kultural, ralasionádu ku sosiadádi (káuberdiánu o nau) undi kel senténsa li ta aplikádu.

Tudu ta indika (pa si aplikabilidádi na kalkér sosiadádi undi ta papiádu, istué, na kalkér sosiadádi umánu) ma kel senténsa li e frutu di un konstatason real i prátiku na prátika sosial di diâ-diâ.

Purkonsiginti, pa forsa di si aplikason diári i universal, ta fika difisi di afirma i konfirma ma el e orijinári di Káuberdi o (pa otus palábra) ma el e frutu di kiriatividádi káuberdiánu, inda ki, na si spreson vokabulár, e mutu difisi di nega si otentisidádi santiages.

Na fundu, pode konkluídu ma el ta fase párti di kes kiriason di spritu umánu (di kalkér povu o nason, di kalkér latitudi o lonjitudi) undi, senpri ki vivénsa o spiriénsa di umanidádi txiga na un sértu patamár di dizenvolvimentu, el ten kuázi senpri tendénsa di sprimenta i pruduzi kiriason di idéntiku siginifikádu, inda ki spresádu di manera diferenti.

13. “Pórta e ka séntu”:

Un otu verson di kel senténsa li e “solera pórta ka séntu”. Si kiriason nase sértamenti di ozerbason di un prátika di diâ-diâ antigu, ki inda oxi ta kontise na sosiadádi káuberdiánu, nomiádamenti na ilha di Santiágu, lugár undi tudu ta indika ma el kirádu.

Si obujetivu di prupoi un mudánsa di atitudi i konportamentu ta parse-m kláru. Na verdádi, prátika sosial antigu (na ilha di Santiágu) di xintádu na pórta, kér pa da bason di kusas ki ta pása na ruâ, kér pa pánha frésku, kér pa konbersa ku kenha ki sta o sa ta pása na ruâ, odjádu ma el ka éra sosialmenti rakumendávi pa sigintis razon: 1) pórta e lugár di pasáji: e kaminhu pa entra i sai di kása; 2) si pórta e kaminhu, lógu el ka e lugár di xinta: e ka bánku; 3) si xintádu na pórta, ta inpididu o ta strobádu (di algun módi) pasáji pa ken ki kre entra o kre sai di kása; 4) ku algen xintádu na pórta, ten inkómu tántu pa ken ki sta xintádu la (óra ki algen meste entra o sai di kása), sima pa ken ki kre entra o sai di kása, sobrutudu na kázu di ken ki kre entra o sai di kása, sa ta ta karága algun kusa más-o-menu pisádu i, piór inda, si es kusa ki sa ta karagádu sta kenti o e águ (kalkér des pode lánsa – inda ki poku – riba di kel algen xintádu i/o até riba di pé di kenha ki sa ta karága i ki sta di pasáji).

Pa tudu kes razon li (i otus), ki e frutu di ozerbason prátiku sosial, kiriádu i instituídu kel senténsa li, ku obujetivu kláru di privini kóntra situasons dizagradávi o até prijudisial (sosialmenti falándu) i di kuriji un prátika sosial ki rakonxedu komu ivitávi o até kondenávi, di pontu di vista di bon idukason.

Konsakuentimenti, dipos ki instituídu kel senténsa li, xinta na pórta bira sinal di fálta di idukason i, purisu, kel algen ki xinta na pórta ka debe ingunora ma el ta kóre risku di sér tomádu pa mal idukádu, mesmu ki ka spresádu (pa un razon o otu) kel sentimentu li.

14. “Pórta di algen ka kaminhu”:

Kel senténsa li, di ki konxedu (li na Santiágu) un otu verson (pelumenu) ki e “ruâ di algen ka kaminhu” (ki ta sklarise midjór sintidu di “pórta” prezenti na senténsa di ki nu sa ta pâpia), el ta bai na sintidu simelhánti di kel antisedenti (“pórta e ka séntu”). So ki spásu di proibison (ditádu pa senténsa di ki sa ta tratádu) e más grándi (si intendedu – i debe intendedu – “pórta”, ka na si sintidu literal, más na sintidu di kel spásu ki ta fika frenti i pértu di pórta di un moradiâ i ki ta pertense kel moradiâ li), len di ponta konkrétamenti pa un spásu ki e propedádi privádu di algen.

Sintidu i razon di sér di kel proibison li sta prisizamenti na alérta ki kel senténsa li ta lánsa i ta privini sobri nisisidádi di ruspeta propedádi di otu. Istué, ka debe entrádu na propedádi di algen (mesmu ki di pasáji), sen pidi (ántis) otorizason di dónu des propedádi, pa ka sérdu akuzádu di disruspetu i violason di propedádi privádu. Na fundu, stádu diánti di un nórma sósiu-kultural ki, pa garanti bon konvivénsa di/na sosiadádi, ta iziji ruspetu pa otu i si propedádi i ta bira nórma di bon idukason.

Anbienti jiográfiku undi kel senténsa káuberdiánu li nase o kiriádu, ta parse-m kláru: so pode sér rural i (pa disperson di moradias, nomiádamenti na meiu rural santiagensi) tudu ta indika ma si naturalidádi e di Santiágu, kusa ki pode fládu ma fika dimonstrádu na/pa si própi spreson (na variadádi di língua káuberdiánu di Santiágu). Ta konfirma ma si lugár jiográfiku di nasimentu e meiu rural, fáktu di, na meiu urbánu, ruâ ka di ningen enpartikulár.

Difáktu, na meiu urbánu, ruâ e propedádi kuletivu di kumunidádi rizidenti (i vizitánti) i di tudu algen ki ta frikuenta-l o ta pása nel/pa el, i, normalmenti, ken ki ta jeri-l e si otoridádi lokal, na nómi di kuletividádi ki ta vive la.

15. “Janéla ka entráda”:

Kel senténsa li ta privini-nu pa sertéza ma algun kusa sta mariádu, óra ki odjádu algen ta entra na un kása pa janéla, dja ki entráda normal di kalkér algen na un kása kalkér ta sperádu ma ta sér senpri pa pórta, i non pa janéla.

Entri kusas mariádu ki pode leba algen entra na un kása pa janéla, pode pontádu: 1) pérda di txábi o skesimentu di txábi dentu-l kása (óra ki kel algen la e dónu o el ta mora na es kása); 2) strágu o avariâ na fitxadura di pórta di es kása (óra ki pórta nega abri ku si txábi); 3) pórta sta trankádu di pa dentu o tene kusa pisádu si trás (i ka sta ningen dentu kása pa abri pórta); 4) o anton kel entráda pa janéla e óbra i árti di ladron.

Si na kel tres purmeru situason, e konprensivi, justifikávi i até intilijenti entráda na un kása pa janéla, na kel últimu situason li, len di sosial i muralmenti dizakonsedjávi, e tanbê sosial i juridikamenti riprovávi i kondenávi entráda na un kása pa janéla. Kel li, tántu na Káuberdi sima na kalkér párti di mundu, anonsér ki stádu diánti di mininus na brinkadera di izersisi fíziku o muskulár, o di odja ken ki ta txiga más fáxi na kel konpartimentu di kása ki janéla ta da pa el.

Pa kel ki N kába di fla i konsidera, e fáxi dádu kónta ma kel senténsa li ta po-nu diánti di un nórma sósiu-kultural ki ta sirbi, na idukason (sobrutudu) di nos kiriánsas, pa alerta sobri konportamentu ki debe tendu pa ivita intirpretason indizejávi o raprovason sosial, pa párti di kumunidádi di ki ta fasedu párti.

E okazion pa lenbrádu (más un bes) di papel inpurtánti i disizivu ki senténsas ten o pode ten na formatason sosial i kultural di un kumunidádi umánu, através di prusésu idukativu, formal o informalmenti.

16. “Kel ki fládu, ka ta negádu”:

Un otu verson di kel senténsa li e “negá ka jent” (spresádu na variadádi di Sonbisenti di nos língua). Bastánti más rizumidu i, sikadjár, mutu más jinériku i, konsikuentimenti, mênus kláru i prisizu.

Na verdádi, inkuántu “kel ki fládu, ka ta negádu” bale na/pa si própi klaréza di spreson i siginifikádu, na “negá ka jent” ta sér difisi di intendê kusé ki el kre fla, si el ka inkuadrádu na un kontestu siginifikativu, até purkí, si na diterminádu kontestu diskursivu-siginifikativu, “nega” pode sér un tentativa di rapoi verdádi (purkonsiginti, un dever mural), na un otu kontestu “nega” pode sér un tentativa di kontrâria verdádi (di fâlsia verdádi) di kusa ki fládu o ki kontise, kusa ki até pode razulta na prujuis i kondenason di ken ki ka kulpádu i “libertason” di verdaderu kulpádu.

Nes kázu, “nega” un kusa ki e (ki fládu o ki kontise), pa kalkér razon o motivu (kobardiâ, intenson pensádu i asumidu di pujilika o di benefísia algen, fálta di karáti, ets.), e imural. Tudu ta indika ma e so nes kázu (o kázu simelhánti) ki ta aplika, ki ta splika o ki pode aplikádu kel senténsa la – “negá ka jent”.

Dja, na kázu di “kel ki fládu, ka ta negádu”, kel senténsa li ta ponta kláru i sen ninhun ipótis di malintendedu pa un risponsabilidádi i postura mural di kalkér algen (inputávi) ki, kusta ki ta kusta i na kalkér sirkunstánsa, verdádi o mintira ki el fla, el ka debe nega nunka.

Kel li sta di akordu ku atitudi i konportamentu di jeneralidádi di santiagensis (na un pasádu rilativamenti risenti), undi ta kriditáda (firmi i fielmenti) na afirmason i pozison di kuázi tudu adultu, pa sínplis razon di solides i firméza di idukason mural ki ta dáda i ta asumida na bida sósiu-kultural di kumunidádi, undi kuázi tudu algen ta xintiba, konsienti o inkonsientimenti, risponsabilizádu i risponsávi na/pa sosiadádi.

Kel li ta inplikába mutu mênus individualismu i mutu más spritu di intréga i perténsa na kumunidádi, undi kada kiriánsa i jóven éra un spésia di “fidju” di tudu algen i (purisu) idukádu i orientádu (na bida) pa tudu adultu (konxedu o nau) i undi tudu adultu éra un spésia di “pai” (o “mai”), risponsávi i idukador di tudu kiriánsa i jóven (konxedu o nau).

Na un situason i sirkunstánsa sósiu-kultural di kel kalibri li, e fáxi dádu kónta di un vivénsa sosial mutu más armuniozu, ku mutu más djunta-mo, undi kuázi nisisáriamenti tudu algen ta kolaborába ku tudu algen, pamódi kuázi tudu algen éra kuázi nisisáriamenti amigu di tudu algen, dja ki maiór párti di algen stába interesádu na konstrui ben kumun i na vela pa ben kumun di tudu algen.

Nes situason di ningen ka kre ngána ningen i di tudu algen kre kolabora na konstruson di ben-stár sósiu-kultural di/na kumunidádi i undi kuázi tudu algen ta pulísia (sen pulisiamentu) bida sosial di tudu algen, ta parse-m difisi ki algun adultu kre (o ten koráji di) nega (konsientimenti) kusa ki el fla, dja ki el ta fikába mal pelumenu dos bes: 1) ku si kabésa i peránti si própi kabésa (ki ta fikába sosialmenti izoládu i disnortiádu); 2) ku si kumunidádi i peránti si kumunidádi, undi el ta fikába dizakreditádu i sosialmenti rajetádu. Ten punison más grándi pa un tal atitudi i konportamentu infilis, na un tal kontestu sósiu-kultural?

17. “Kel ki dádu, ka ta tomádu”:

Kel senténsa li pode parse anbigu, nomiádamenti na si sigundu párti. Istué, kel “ka ta tomádu” tántu pode intirpretádu: 1) na sintidu di ken ki da, ka debe toma kusa ki el da (kel li ki e verdaderu sintidu di kel senténsa li); 2) sima el pode tanbê intirpretádu ma ken ki dádu, ka debe toma kusa ki el dádu, istué, ma el debe rikuza resebe kusa ki el dádu. Normalmenti, e ka na kel sintidu li ki debe tomádu es senténsa.

Na fundu, kel senténsa li ta inpoi (na sosiadádi káuberdiánu, nomiádamenti na ilha di Santiágu) un obrigason mural inpurtánti, ki tudu algen debe ruspeta komu un dever kuázi sagrádu: óra ki un algen da otu algun kusa, na ninhun kázu kel ki da ka debe kre o pritende toma di vólta kusa ki el da.

Entritántu, pa sirkunstánsas di bida, pode kontise ki ken ki dádu un kusa intende i disidi na divolve kel kusa pa ken ki da-l el. Kel li, so na kázu di el da kónta ma ken ki da-l kel kusa ben kai na un situason ton difisi i konplikádu, ki so divoluson di kel kusa ki el resebe del ta rizolve-l di kel situason la.

Na un situason krítiku di kel li, ken ki sa ta divolve debe dexa bastánti kláru ma si intenson e di solodariadádi ku si antirior benifisenti, na kel nóbu kontestu.

Kázu kontrári, situason kiriádu pa es pritenson di divoluson ta (o pode) konplika i strága sériamenti ralason entri kel dos intirvinienti, kusa ki ka ta dexa di ten riperkuson (negativu) na kumunidádi ki es sta insiridu nel. Na verdádi, kel ki dába ta xinti (sértamenti) mural i sosialmenti diminuídu (pa N ka fla indiginádu), inkuántu kel ki resebeba pode intirpretádu si jéstu di divolve ma ten (sukundidu) intenson di umilha (di algun manera) si antirior benifisenti.

Tudu kel li, pamódi régras cultural di bida sosial na kalkér kumunidádi umánu ten senpri prisupostu finóminus (inkontornávi) di intirpretason, i nes intirpretason ka debe skesedu nunka kelotu ditádu purtuges (txeu tenpu dja kiriolizádu), ki ta fla ma pa “kada kabésa, si senténsa”.

Dja ki N kába di sita un otu ditádu (aprupóstu di intirpretason), ta parse-m oportunu rakorda ma kel senténsa li (ki N sa ta komenta) ta lenbra un otu ki dja papiádu del más pa trás, ki e “kenha ki da pon, tornâ tumâ, ta bá nparâ inférnu” (kfr. senténsa antirior nunbru 10). Apezár di obujétu di kel senténsa li sér kumida (sinbolizádu na “pon”), kusa ki e fundamental i isensial pa kalkér ser umánu, el ka ta dexa di ponta fórtimenti (i ku grándi klaréza) pa gravidádi (sósiu-kultural, mural i até rilijozu) di atitudi i konportamentu di kel algen ki toma di vólta kusa ki el da algen.

18. “Kel ki ka dádu, ka ta tomádu”:

N kába di komenta “kel ki dádu, ka ta tomádu”. Góra e bes di N komenta “kel ki ka dádu, ka ta tomádu”. Aparentimenti i okazionalmenti, pode pensádu ma ten algun éru o grádja na spresa kel senténsa li, sobrutudu dipos di komentádu i splisitádu kontiúdu di kel antirior. Erádu sta kel ki pensa o imajina ma spreson di kel prezenti senténsa sta ku éru.

Na verdádi, si kel senténsa antirior ta proibi algen di toma di vólta kusa ki el da, kel li ta proibi algen di toma kusa ki el ka dádu. Istué, el ta proibi ki robádu o anton furtádu. Dja ki ken ki toma kusa ki ka e di-sel i ki el ka dádu, so pode sér ladron.

Purtántu, stádu diánti di más un nórma sosial muralizánti, ki ta inxina i ta difende atitudi i konportamentu di ruspetu ki debe tendu pa bens i patrimónis di otu, ki e otu manera di kultiva, difende i prumove ruspetu pa propedádi privádu di kada un.

Difátu, ken ki toma kusa ki ka di-sel (sen ki si dónu da-l el), e difisi di átxa otu nómi pa el ki ka ladron. I sér ladron, so na brinkadera di tabánka ta dimitidu sosial i kulturalmenti, i (mesmu si) so na ditirminádus sirkunstánsa.

Purkonsiginti, sér ladron e sosialmenti, kulturalmenti, muralmenti raprovávi i kondenávi, ti peránti justisa.

Na diâs di oxi (más ki na pasádu), e mutu inpurtánti ki kontiúdu des senténsa tomádu asériu, sobrutudu na formason i priparason pa bida di kiránsas i jóvens. E ki na diâs di oxi, talves pamódi kultura di individualismu sta kada bes más asentuádu, talves pamódi valoris kumunitári sa ta parse ma sta ta sér kada bes más diskudádu, talves pamódi ruspetu pa otu i si patrimóni privádu pása ta sér kada bes más poku konsistenti (ki txeu bes ta buskádu na justisa si salvaguárda), talves pamódi otu kusa kalkér, prátika di toma kusa ki ka dádu, istué, prátika di furta i di roba sa ta bira kada bes más txeu i más “natural” na nos sosiadádi, i até dja sa ta insentivádu i/o prumovedu (más-o-menu diskarádu i irisponsávelmenti) ti na interior di família, kuázi komu un spésia di “árti” (o artimánha) i intilijénsa di vive i sobrevive na kusta di otu, ku prujuis di otu.

Kel li e, sértamenti, un fórma di dizistabiliza i inferniza bida sósiu-kultural i kumunitári, di animaliza sosiadádi umánu, di máta kunfiánsa i ruspetu pa kunpanheru, di putensialmenti transforma kumunidádi na un sosiadádi di ladron, undi ningen (o kuázi) ta kridita i ta kúnfia na otu. Es e un otu manera di nu pása ta diskúnfia ti di nos própi kabésa, un bon kaminhu (a prázu i konsikuenti) pa likidason di kumunidádi.

Pa kes konsiderason ki N kába di partidja, parse-m ma dja fika ividensiádu inpurtánsa i forsa di kel senténsa li. Pode odja nel un spésia di pédra-angulár ki sustenta i orienta nos sosiadádi na dikorer di tenpu. Un bázi di nos kumunidádi káuberdiánu ki nu pode sa ta bá ta distrui manenti-manenti, si nu kontínua na es prusésu di poku kónta (pa N ka fla disprézu) ku valoris inpurtánti di sta i di sabe sta, ki ta fundamenta, ta strutura i ta armuniza nos sosiadádi, sima e kázu di kel ki kel senténsa li ta konsedja.

Un senténsa ki ta manifesta grándi intilijénsa i sabedoriâ prátiku di nos povu, kiriádu i difundidu através di si vivénsa i spiriénsa, na un prusésu puzitivu di transformason i konsolidason di nos sosiadádi, undi (sikadjár) diskrétamenti ka fálta kel filozofiâ rilijozu di kristianismu (“nhos áma kunpanheru sima mi N ta áma-nhos”) i di un di kes mandamentu (di antigu testamentu) di lei di Diós, sima “ka furta” i “ka dizeja mudjer [ben] di prósimu”.

19. “Ken ki bisti kálsa, e pamó dj’el da ómi”:

Kel senténsa li ten na si formulason un tradison sósiukultural káuberdiánu bastánti antigu ki, pa própi ivuluson sosial i kultural di nos povu, dja sta bédju na tenpu ultrapasádu.

Na verdádi, nha gentis grándi, nomiádamenti nha vóvó (pa ládu nha pai, ki foi úniku vovô di-meu ki N txiga di konxe) i nha pai ku nha mai (entri otus genti grándi) ta kontába ma, alves un rapás ki até pode dja stába ta namora (dja ku xintidu na pidi noiba, o kuázi), éra normal ki, inbes di kálsa ku kamisa, el ta uzába bibi (ki normalmenti, até na ténpus atual, éra ropa ki ta bistida mininu pikinóti ku el), un pésa úniku (un spésia di bistidu pa mininu mátxu i/o fémia, fetu di un pánu kuázi senpri ordinári i di poku valor).

Purtántu, un mininu-mátxu, óra ki el ta odjáda ku kálsa bistidu, éra pamódi dja el dába o dja el ta konsideráda un ómi fetu. Di li, kel senténsa li: “Ken ki bisti kálsa, e pamó dj’el da ómi”.

Purkonsiginti, ken ki stába ku kálsa bistidu, ka so el ta konsideráda un ómi fetu, sima tanbê el ta tratáda komu tal i, purisu, el debeba ten i dáda risponsabilidádi di adultu, len di sér meresedor di tudu i kalkér ruspetu ki un algen grándi (adultu) pode dádu i debe ten.

Na tenpus di oxi, kel referensial la e mutu difisi di aplikádu i konsiderádu. Tenpus e otu i valoris dja muda!

Na verdádi, na tenpus di gósi, mininu-mátxu kuázi sa ta nase kalsádu, bistidu di kálsa, kamisa, graváta, kazáku i txapéu, kuázi sima ki el ta nase (sinbólikamenti) algen grándi (adultu), inda ki na tudu dipendenti, sima na tenpus antigu! Talves purisu, ki (albes) el ta grándi (di korpu) i el ta kontínua mininu di kabésa (di spritu).

Kel li ka kre fla (nen di lonji, nen di pértu) ma nu debe subustitui ropas atual di mininu pa kel antigu pésa di bistuáji (apezár di ikunomiâ ki kel li pode raprizentába!).

Más, sima subustituídu kel bistuáji antigu la pa pésas ki modernidádi tarse, tanbê podeda i debeda subustituídu kes futilidádi modernista la pa un kontiúdu kiriador i inpulsionador di más i midjór umanismu i umanidádi, ku tudu vantáji sósiukultural ki kel li ta tarseba pa izisténsa i konvivénsa sosial, kultural i kumunitári, tántu anivi di lokalidádis, sima anivi di konsedju, ilhá i pais.

20. “Mudjer na kása, armusu as-óra”:

Stádu diánti di un senténsa ki e spreson i frutu di un vivénsa sósiukultural káuberdiánu ben santiagensi, sobrutudu di/na meiu rural.

Na verdádi, na meiu rural (nomiádamenti di ilha di Santiágu), kanpunes ta labánta di káma ben sédu (albes ánti-l-manxe o até mesmu di mardugáda) p’el komesa si taréfas di diâ-diâ. Kel li ta dexa kláru ma si trabádju di kada diâ ta komesa, txeu bes (o kuázi senpri), mesmu ántis di el kebra ndjudjun (ki kuázi senpri ta kontise pa bánda séti o séti i meia di palmanhan).

Óra di almusu, na meiu rural santiagensi, e kuázi senpri pa vólta di meiu-diâ, más minotu, mênus minotu. Komu (kuázi senpri) lógu dipos di almusu, el (kanpunes) ta ratoma trabádju, mudjer (di kanpunes) ki normalmenti ta kuda di kása i afazeris di kása (di ki kúsia i tráta di maridu e un des), ten obrigason di tene almusu prontu na óra. Ka so pa ka trapádja afazeris di maridu (ántis i dipos di almusu), más tanbê pa satisfaze nisisidádi ki maridu ten di rapoi inerjiâ (gástu na trabádju kuázi senpri izijenti di forsa i sforsu fíziku), ku pasáji di sérka di sinku óra sobri si últimu rafeson (kebra-ndjudjun).

Pa konsiderason ki N kába di fase, e fáxi dádu kónta di razon di sér di kel senténsa li: “Mudjer na kása, armusu as-óra!”

Un senténsa ki bira nórma sósiukultural, spesialmenti na meiu rural santiagensi, i ki ta dizinpenha un papel pedagójiku na vivénsa i spiriénsa di bida di kiriánsas i jóvens na ses priparason i formason pa bida real di/na kumunidádi rural di Santiágu prufundu.

Di Santiágu prufundu i di otu tenpu. Na verdádi, ábitus di sidádi (sobrutudu na diâs di oxi) e otu: ka ten óra sértu di kume, sima tanbê ka e sértu átxa kumida na óra ki mestedu o ki kredu.

Pa otu ládu, ten txeu influénsa di ábitus i kustumus di sidádi riba di meiu rural. Pa txeu motivu: 1) ábitus i maneras di konportamentu di gentis di sidádi ta odjádu txeu bes komu spedju pa gentis rural; 2) rilason entri sidádi i kánpu bira kada bes más txeu, más fórti i ku más frekuénsa, sobrutudu pamódi trókas kumersial i midjór oportunidádi di formason i studu komu fórma di priparason pa un bida midjór; 3) mobilidádi ikunómiku i sosial entri gentis di kánpu i di sidádi, pa divérsus razon, entri otus motivu ki pode konstatádu.

21. “Ome na méza e pádre n’altár”:

Kel senténsa li (spresádu na un variadád linguístiku ki ka e santiagensi i ki oxi N ta skrebeba-el “Om na méza e pádr n’altár”, dja ki N dexa di riprizenta na skrita “e” mudu) tene subentendedu un tradison bastánti antigu (pelumenu li na ilha di Santiágu) ki, na diâs di oxi, pode konsiderádu ma dja el sta kuázi totalmenti ultrapasádu. Na si formulason sta kláramenti raveládu prezénsa di rilijozidádi populár kriston (katóliku), tistimunhádu na spreson: “pádre n’altár”.

N ta lenbra di, na nha mininésa (i mesmu na nha dulisénsa), txeu bes ki N dádu i ki N odja ta dádu kinau pa mininus ki, na óra di kume, ta stába ta (kre) pâpia ku kunpanheru. Argumentu ki ta dáda pa kontrâria kel tendénsa la natural, éra ma óra di kume e sagrádu: ma Nhordes ta stába prezenti ta sisti kel átu la. Purisu, debe stáda ku ruspetu i silensiozu, sima óra ki stáda na rása o na misa.

Ku kes konsiderason li, ta parse-m ma dja fika sufisientimenti kláru razon i kontestu di kiriason i utilizason di kel senténsa li: “ómi na méza e pádri na altár” (na variadádi di Santiágu). Purtántu, ka debe papiáda óra ki stáda na kume.

Entritántu, pode kistionádu si éra kel la (spritu di rilijon o rilijozidádi populár) verdaderu razon di kel inpozison sosial la, si lenbrádu di kontestu di skravatura undi rilijon katóliku inplantádu (djuntu ku povuamentu) na Káuberdi. Nes kázu, nburdiádu na motivason rilijozu pode supodu o diskubridu un otu bastánti material i prufánu, undi, invokándu rilijozidádi di prinsipis, sa ta pensáda na tenpu ki ta popáda na kume (si ka papiáda duránti kel átu li), popánsa es ki ta reverteba afabor di trabádju (i pruduson) skrávu pa patron.

Ku pasár di tenpu, kontiúdu di kel senténsa li bira un nórma pedagójiku ki pása ta fase párti di bida sósiukultural di kumunidádi (lokal) káuberdiánu i, enkuántu menbru di kumunidádi, ka so N ta akatába-el, sima tanbê N ta ruspetába-el.

Kontise ki, dja na nha dulisénsa, N tevi un ráru opurtunidádi di partisipa na un “kánpu di féria” (primeru ki fasedu) pa jóvens, organizádu pa un pádri spiritánu purtuges ki ta viveba (dja tenba ánus) na Káuberdi (más própiamenti, na ilha di Santiágu).

Na kel “kánpu di féria” la (ki rializádu na Siminári Sonjuzé), óra di kume éra un okazion straordinári di konvíviu alargádu (ku txeu alegriâ i bon dispozison), undi tudu algen (ki kreba) ta partisipába ku pártis, anedótas, kantigas (foi undi N konxe i N odja ta atua – pa purmeru bes! – konjuntu “Tubarões”, ki sa ta dába primerus pásu!), trósa di un o otu koléga más dizastrádu, más trabésu o más akanhádu (ka debe skesedu kel ditádu latin ki ta fla ridendo kastigat mores), omesmu tenpu ki, xintádu na mésa ta kume o sakédu ku prátu na mo, tudu na maiór diskontrason ta dikoréba.

Pa mi éra un kusa aparentimenti mariádu ki so N seta (meiu kontrariádu, más sen kistiona), pamódi N stába na un atividádi organizádu, prizididu i partisipádu pa kel pádri, len di sér na un spásu rilijozu (siminári). Natural i nisisáriamenti, nha vizon sosiukultural di módi ki debe stádu na kume pása ta sér otu, apartir di kel konstatason la ki (na un purmeru mumentu) ka dexa di provoka-m algun xóki pisikulójiku (ki N guárda dentu mi na kel mumentu, dja ki kel situason – nóbu pa mi – fase-m ntende ma idukason ki N tevi, pode ka stába la mutu dretu, mesmu pa odju di grexa!). Afinal, kel Nhordes ki N ta kreba nel, debeba stába prezenti na tudu kábu, na tudu óra i na tudu kusa ki ta faseda o ta kontiseba.

Afinal, tudu pode dipende di intendimentu di kada un i di pozisionamentu i vizon sósiukultural di kumunidádi di ki ta fasedu párti, tudu dipendendu di idukason ki dádu i ki tendu, i di stromentalizason di situasons vivedu.

22. “Algen kasádu ka ten bontádi, ki ka kasádu ka ten ruspetu”:

N ta komesa pa txoma atenson ma kel senténsa li (ki sa ta prizentádu komu un úniku senténsa) ta figura na KK komu dos senténsa (nunbru 25 i 26, di kapitu I).

Pamódi ki es ta prizentádu li komu un úniku senténsa? Si e verdádi ki kada un des ta fase sintidu el so, ses sintidu individual, len di ta konpleta i ta sklarise kunpanheru, es ta dexa transparse un konbinason i armuniâ más grándi, óra ki es djuntádu na kunpanheru, na un úniku senténsa.

Ántis di avansádu más nes konsiderason, N ta alerta ma (sima na otus txeu senténsa káuberdiánu) surjimentu di kel senténsa li e frutu di ozerbason di bida sosial na diâ-diâ di kumunidádi. Naturalmenti notádu (désdi senpri) ma bida di kazal ten izijénsas i risponsabilidádis ki, normalmenti, ka ta tendu na bida di un algen solteru o ki ka ten konprimisu di vive djuntu o di partidja bida djuntu. Di kel ozerbason li, konkluídu ma nórmas sosial pa bida di algen solteru i di algen kazádu tenba ki ten diferénsa izijidu pa kel dos situason diferenti la, na vivénsa kumunitári.

Ku kes nórma (senténsa) li formuládu (“kasádu ka ten vontádi, ki ka kasádu ka ten ruspetu”), stabalisedu (inda ki ka pensádu nel) un insitamentu pa kasamentu, na nómi di ruspetu, ki tudu algen kre i ki sosialmenti ta izijidu, na bida di kalkér kumunidádi umánu.

Entritántu, si raparádu dretu na kontiúdu di kel senténsa li i tomádu na kónta atitudi i konportamentu di jeneralidádi ki kasádus di atualidádi, ku algun fasilidádi pode notádu ma ten algun disfazamentu entri rialidádi sósiukultural konkrétu di kasádus di gósi ku kel ki kel senténsa li ta stabalise. Sobrutudu, pa mudjer kasádu.

Na verdádi, na tenpus rakuádu, tántu ómi komu mudjer (más sobrutudu mudjer), un bes kasádu, ses vontádi ta pasába ta sér más kontroládu. Kada un dja ka éra (na txeu kusa) ton livri di fase kel ki da-l na gána; di bai undi ki el kre; di sta ku ken ki el kre, na kalkér lugár i óra ki el kre. Ka so kada un ten ki konbina i kontrola ku si kunpanheru (mudjer o maridu) tudu ki pode flá-s ruspetu, komu tanbê es ten ki ruspeta kunpanheru i toma na kónta vontádi i sentimentus di kada un, ántis di atuason di kada un. Kázu kontrári, kasamentu ta kóre sériu risku di perde sintidu, kusa ki pode até da divórsi o kontribui pa disfase kasamentu, si ka tomádu xintidu.

E purisu ki ta fláda ma “algen kasádu ka ten bontádi”. Sobrutudu, na kázu di mudjer, dja ki sosiadádi (káuberdiánu i ka so) e kuázi senpri más toleránti ku ómi i más izijenti ku mudjer.

Entritántu, “ki ka kasádu ka ten ruspetu”. I óra ki es algen ka kasádu e mudjer, kel fálta di ruspetu la e inda más grándi i más manxánti.

Purisu, pode konkluídu (ku algun justéza) ma tenpu di aplikason prátiku di kel senténsa li dja sta (o sa ta sér, manenti-manenti) ultrapasádu.

Na verdádi, na diâs di oxi, kada ilimentu dun kazal e más dónu di si kabésa i mutu más livri pa fase o pa disfase, pa konkorda o pa diskorda di kunpanheru, ti pa disfase kasamentu o konprimisu ki tomáda. Istué, kada un e mutu más dónu di si naris, di si opuson, di si disizon.

23. “Solteru ka di-meu, ka di-bo”:

Kel senténsa li ta ponta pa insiguránsa i/o indifinison ki bida di solteru pode prupursiona. Si konsiderádu senténsa antirior, el pode odjádu komu insitamentu o diverténsa pisikulójiku i sosial pa un skódja pensádu di bida na sosiadádi ki kada individu pode o debe kre pa si kabésa, na kumunidádi ki el ta fase párti del.

Difákutu, odjádu na senténsa antirior ma “kasádu ka ten vontádi, ki ka kasádu ka ten ruspetu”.

Istué, si algen kre ruspetu (kusa ki, enprinsipi, tudu algen gosta), el debe kása. Más, si el disidi na kása, el debe sta konsienti ma el ta perde párti (pelumenu) di si indipendénsa di vontádi: dja el ka ta pode (o el ka debe) fase i vive, senpri di akordu ku kel ki da-l na gána. Afinal, kasádu o ka kasádu, senpri ta perdedu algun kusa!

Ku kel senténsa li (ki sa ta izaminádu), “solteru ka di-meu, ka di-bo”, indifinison e grándi i insiguránsa e más grándi inda. Na spreson (filis?) di nos kulturalmenti sélibri i famóza, Nha Bibinha Kabral, “solteru e pédra kaminhu grándi: da topáda, bai manenti!”. Kel spreson li (sinplifikádu i dizenvolvedu) pode i ta siginifika ma ningen ka di ningen, ningen ka ten konprimisu ku/di ningen, inbóra tudu solteru (pa fákutu di el sér solteru) sta dizinpididu pa fase i/o stabalise kalkér rilason sosialmenti setávi.

Na kondison di solteru, tudu algen (enprinsipi) e/sta (di sértu manera) más livri na/pa leba bida módi el kre, más tanbê na si bida i rilason sosial el ta sta, len di más insiguru, bastánti más vulnerávi.

Si sosial i pisikulójikamenti, solteru ta parse más livri di sér i di sta sima el kre, kel la tanbê ten o pode ten kustus sosial ki (txeu bes) pode ka sér náda fáxi di aguenta i saporta.

Entritántu, ka debe dexádu di kontestualiza kel senténsa li (aliás, tudu senténsa debe sér senpri kontestulizádu!), pa ivita izajéru o inadikuason di intirpretason i/o malintendedu.

Na verdádi, si raparádu dretu, tudu algen (mesmu ántis di el nase i dipos, ti ki el móre) meste senpri di otu algen pa el kontínua si própi izisténsa i/o pa si própi sobrivivénsa, inkuántu individu.

24. “Ken ki ten xális, k’e madáma”:

Kel senténsa li sa ta ponta pa statutu más áltu ki un mudjer podeba dizeja atinji, na sosiadádi káuberdiánu di tenpu antigu: sér madáma (di franses “ma dame”: nha sinhóra, nha patroa, nha dóna di kása).

Pa atinjida kel statutu la, mudjer mesteba ten xáli: un pésa di vistuáju (tipu pánu di téra, más sen sér di téra, pamódi, len di inportádu, e di otu matéria-prima, mutu más káru i ráru) konsideráda bastánti finu i xiki, ki so mutu poku mudjer káuberdiánu ta podeba ten i uza (riba di ropa, normalmenti lonbudu o podu riba di onbru o até riba kabésa pa nkubri róstu, na kázu di sa ta bizitádu mórti di algen prósimu o di algen konsiderádu inpurtánti) na sértus situason ki ta o pode izijida algun formalidádi sosial di más ruspetu i konsiderason.

Purkonsiginti, sér madáma ka éra pa kalker mudjer, inda ki kasádu, dja ki, sosialmenti, so ta atingida kel más áltu statutu sosial di mudjer, si kel mudjer li tenba “xális”, istué, más di un xáli.

Kes konsiderason li ta lenbrá-nu:

1) Nos erdánsa sósiukultural oropeu (mestedu ka skese ma palábra “xáli” ben di purtuges xale – un palábra di oriji pérsa) di ábitus i kustumus ki kába pa kíria i institui na nos vivénsa i konvivénsa sértus padron sosial i kultural;

2) Nos naturéza di kumunidádi i povu kulturalmenti (i ka so) mestisu (musturu étiniku i sósiukultural di oropeu ku afrikánu);

3) Influénsas ki nu ben ta resebe (através di tenpu) di kusas ki nu inpodu o ki (pa mimitismu o asimilason) nu kába (ku tenpu) pa inpoi nos kabésa komu valor konportamental, sosial i kultural ki supóstamenti ta ingrandise-nu i ki (purisu) debe sér aplikádu, ruspetádu, prizerbádu i transmitidu di jerason pa jerason, komu sinblu di bon idukason i di sibilizason avansádu.

Pa kel ki pode konstatádu (rilasionádu ku uzu di xáli pa mudjer káuberdiánu na diâs di oxi), ta parse-m ma Káuberdi kuázi dexa di ten madáma, dja ki e mutu difisi (pa N ka fla inposivi!) odja (o átxa) un mudjer ta uza xáli, na tenpus atual.

Até purkí debe sér más difisi inda átxa xáli ta bendedu o ta feresedu (na diâs di oxi), na merkádu káuberdiánu (pelumenu). Kada kusa na si tenpu: e kiston di móda!

Mutu provávelmenti, xáli sai di móda, ku ivuluson di tenpu, di ábitu, di kustumu, di interesi i di merkádu.

25. “Ken ki ten pánu, k’e mudjer”:

Stádu diánti di más un senténsa káuberdiánu ki ta ponta pa statutu ki mudjer pode ten na nos sosiadádi. Des bes, un statutu sértamenti infirior, si konsiderádu kel ki papiádu del na senténsa antirior: “ken ki ten xális, k’e madáma”.

Kuriozu e ki (tántu na kel senténsa antirior la, sima na kel li) klasifikádu mudjer ka pa kusa (o algen) ki el e, más pa kusa ki el ten o el ta uza. Stádu (e fáxi di da kónta) diánti di kel bédju i inpurtánti kiston filuzófiku di “sér” i di “ten”.

Na formulason di kel senténsa antirior, nensikér ka mensionádu “mudjer”; papiádu (ántis) di un obujétu di uzu (“xális”) i di un statutu sosial (“madáma”) ki, nensikér ka e kiriaosn linguístiku káuberdiánu. Na verdádi, stádu diánti di inportason di un spreson franses ki ta nômia i tipifika un rialidádi umánu i sosial, tanbê franses – “ma dame”.

Diduson ma e di mudjer ki sa ta tratáda, ta ben sobrutudu di palábra “xáli” (un obujétu ki so ta uzádu pa mudjer) i tanbê di palábra “madáma” (ki so mudjer ta identifikádu ku el).

Dja na formulason di “ken ki ten pánu, k’e mudjer”, inpurtánsa di mudjer, inkuántu mudjer (si statutu sosial), sta dipendenti di el ten (o nau) “pánu” (un pésa di vistuáju multiuzu, típiku di mudjer).

Más un bes, inpurtánsa i valor sosial di mudjer ta dipende di kusa ki el ten i ki el ta uza, isuté, pode (filuzófikamenti i sosialmenti) supodu ma valor i inpurtánsa di mudjer sta intrinsikamenti dipendenti di kel ki el ten i el ta uza, ki (nes kázu) e pánu.

E kázu pa konkluídu (ku justisa i justéza): inda ben ki pánu prátikamenti kuázi dja sai di uzu o dja el perde inpurtánsa ki el ta dáda i ki, difákutu, sikadjár nunka el ka tevi o el ka debeba ten nunka.

Na verdádi, na diâs di oxi, “pánu” (fóra “pánu-di-téra” ki oxi ta konsiderádu un ornamentu prisiozu, len di sér un riferénsa artizanal i sósiukultural káuberdiánu inpurtánti) e sobrutudu un obujétu utilitári (ki inda kontínua ta sér uzádu, sobrutudu pa mudjer kanpunes na diferentis afazer duméstiku), inkuántu “mudjer” pása ta konsiderádu i ruspetádu komu algen ki el e, i el pása ta sér valorizádu, difendedu i prumovedu inkuántu pesoa ki el e i senpri el foi, na/pa si valor umánu intrínsiku i di kunpanheru i parseru indispensávi di ómi.

Stádu, purkonsiginti, diánti di un senténsa káuberdiánu ki tevi un inpurtánti valor sósiukultural na un pasádu rilativamenti resenti, más ki tenpu i ivuluson sósiukultural i pulítiku di nos sosiadádi inkarega di ultrapása i dexa na pasádu si aplikason i aplikabilidádi sosial. Inda ben!

26. “Kel ki ten báka, e rása-l boa família”:

Pode odjádu o mesmu atxádu algun anbigidádi na formulason di kel senténsa li: el sa ta pâpia di ómi o di mudjer?

Nu pensa un poku. Mesmu na tenpu antigu (i na atualidádi tanbê), éra (i e) más normal (na Káuberdi) ómi ten báka, inbes di mudjer. Si éra (i e) más normal (más habitual) ómi ten báka i mudjer so más ráramenti atxádu ku báka, pode konkluídu (ku algun lójika) ma na kel klasifikason (o kolifikason) di “rása-l boa família” e mudjer ki sa ta rifiridu i non ómi.

Na verdádi, si sosialmenti ta atxádu natural ki (tudu o kuázi tudu) ómi kanpunes káuberdiánu ten báka, ta sérba disnisisári sa ta distingi normalidádi di tudu ómi (o kuázi) komu rása-l bon família.

Komu rialidádi di mudjer kanpunes káuberdiánu ki ten báka e mutu más ráru; komu mudjer káuberdiánu ki ten i ta kuda di báka ta xintidu i ta odjádu komu mutu más konsentrádu, organizádu i kálmu, e sosialmenti natural ki odjádu i raparádu nel kolidádi di sér algen di bon família, istué, di algen dretu i dádu, di bon rilasionamentu sósiufamiliár. Istué, un algen bon pa konstitui i konstrui família ku el.

Tendu na kónta konsiderasons ki N kába di fase, ta parse-m ma pode konkluídu (ku razon más ki sufisienti) ma na kel senténsa li (“kel ki ten báka, e rása-l boa família”, ki ten un otu verson: “ki ten báka, e bon família” – kfr. nunbru 30-a di kapitu I di KK) sa ta rifiridu mudjer, dirétamenti i sen márji pa dúvida.

Ten un otu argumentu (sósiukultural) afabor di kel nha pozisionamentu li, ki, aliás (inda ki indirétamenti), dja N rifiri, kándu N pâpia (dipariba li) di “un algen bon pa konstitui i konstrui família”.

Difákutu, antigamenti (sobrutudu), óra ki un rapás dretu (o un ómi) sa ta pensába na kasamentu, éra kuázi senpri mural i sosialmenti izijidu (pa si familiáris, sobrutudu pa kes más prósimu, sima si pai ku mai) ki, entri kolidádis (txeu) ki si noiba debeba ten, stába obrigatóriamenti sér “rása di bon família”.

Kázu kontrári, kel kazamentu la ka ta tenba (diklarádamenti o nau) apoiu di família di kel rapás (o ómi) la. I kel kontrariadádi sósiukultural la, na komésu di konstruson di un nóbu família, ta sérba i ta ba tenba sértamenti un pézu negativu grándi na bida di es nóbu kazal, ki so ku mutu paxénxa, mutu amor i más txeu sabedoriâ ta ba sér ultrapasádu.

Voltándu, más un bes i finalmenti, pa testu di kel senténsa li (“ken ki ten báka, e rása-l boa família”), N ta alerta (pa tudu konsiderason ki dja N fase a si ruspetu) ma, tanbê el, el sa ta ponta pa un sértu statutu di mudjer káuberdiánu, na nos sosiadádi di tenpu antigu i di gósi, statutu (más un bes) infiridu apartir di kusas ki mudjer ten i ki ta odjádu (o ta odjáda) komu un valor sósiukultural rilevánti.

27. “Ken ki ten téra, k’e propetári”:

Stádu diánti di un senténsa ki ta ponta kláramenti pa inpurtánsa di txon na bida sósiukunómiku di káuberdiánu, sobrutudu na tenpus rakuádu, tenpus ki dja pode konsiderádu antigu (tenpus di morgádu) undi ta viveda sobrutudu di trabádja txon i di prudutus di txon trabadjádu pa dónu (propetári) o pa renderu i/o parseru.

Inpurtánsa di ten txon éra di tal órdi ki (sigundu kel senténsa li) so kenha ki tenba txon (indipendentimenti di el ta trabadjába-el o nau) ta konsideráda propetári. Sér propetári di téra éra sosialmenti un valor, un grándi valor. Un valor ki ta dába status i konsiderason na sosiadádi, mesmu ki es dónu di txon ka ta ligába si trabadjadoris o ta maltratába-es, sendu renderus o parserus. Un status sosial ki ka ta dipendeba di étika ki ta orientába pustura i bida sosial di propetári di téra.

Voltándu pa kel ki fládu na prinsipi di kel kumentári li, sikadjár e okazion di lenbra ma, ku kel senténsa li, si kiriador (un kanpunes di Santiágu?) kreba da (pa razons di si própi vivénsa, spiriénsa i sensibilidádi) un grándi distáki, un distáki spesial pa inpurtánsa di ten téra (más di ki pa si propetári), ki e mai ki ta alimenta tudu algen, tudu limária, tudu plánta.

Na verdádi, ten un munti manera di sérdu propetári, sen sér propetári di téra: podedu sér propetári (pusuidor) di limária (purizenplu, di kábra, báka, peru, porku, karneru, galinha, ets.); propetári di otus ben, sima kása, káru, dinheru, lója, oru, ets.

Purtántu, dja debe fika kláru ma kusa ki (sikadjár) kiriador di kel senténsa li más kreba, éra da distáki pa inpurtánsa di propetári di téra, nomiádamenti na un ilha undi ta viveda sobrutudu di téra i di prudutus di téra i, konsakuentimenti, ligason ku/pa téra désdi senpri foi fórti i mutu intensu (kusa ki inda oxi ta kontise, inda ki di manera diferensiádu i ku otus motivason), undi (sigundu ta fládu ma galinha-mátu ta fla) “ken ten téra, kume na téra; ki ka ten téra, kume na téra!”

28. “Kel ki ten dinheru, k’e sidadon”:

Stádu diánti di más un senténsa ditádu pa ozerbason sósiukultural di diâ-diâ káuberdiánu, nomiádamenti na tenpus antigu. Na diâs di oxi, bira kumun obi ta fládu ma dinheru ki ta kumánda bida. Otus ta fla ma dinheru e alavánka di mundu! Dja na pasádu, pézu di dinheru na sosiadádi éra ton grándi ki un di kes kuza ki ta ta konfirmába un algen komu sidadon, éra diretu di vótu pulítiku ki el podeba ten o nau i ki txeu bes stába dipendenti di el rakonxedu (publikamenti) komu pusuidor di dinheru bastánti.

Nes sintidu li, senténsa kumentádu na nunbru antirior (“ken ki ten téra, k’e propetári”) ten omesmu valor o mesmu un valor supirior: éra (i e) un próva provádu di ki es algen tenba (i ten) dinheru. Téra (en prinsipi) éra (i e) un valor ki bale dinheru, ki pode trokádu pa dinheru i ki ta pari (más) dinheru.

Si, di pontu di vista sosial (más sobrutudu di pontu di vista pulítiku) i na un pasádu ka mutu rakuádu na Káuberdi, un algen só ta konsideráda sidadon, si el podeba vota. Midjór, si el tenba pirmison o el stába otorizádu vota. I txeu bes es pirmison o otorizason ta dipendeba di el rakonxedu komu algen ki ten dinheru, anton ta fika sosial i pulitikamenti provádu, len di pirtinénsa i algun kuerénsa, aplikabilidádi i sustentabilidádi (na kel tenpu rakuádu la) di kel senténsa li: “kel ki ten dinheru, k’e sidadon”.

I na diâs di oxi, undi dinheru bira “alavánka mundu”? Sikadjár, na diâs di oxi situason piora, até purkí (na diâs di oxi) si, pa uns kontínua ta sér trabadjozu i difisi konsigi ten dinheru bastánti, pa otus (ki sta más prokupádu ku ses iguismu, ki ka ten skrupu o ki sta mutu más interesádu na ten txeu dinheru i ku poku sforsu) bira mutu más fáxi konsigi dinheru, entrándu na mundu i uzándu un o txeu di kes meiu ki kaminhu di krimi ta poi na ses dispozison.

Na verdádi, si, na pasádu más-o-menu lonji, ken ki tenba dinheru (len di sérba poku) éra algen ki (txeu bes) ta mereseba ruspetu i konsiderason (pamódi, txeu bes, kel dinheru la ta alkansáda onéstamenti i ku algun sórti, árti, sabedoriâ i étika; pamódi, txeu bes, kenha ki tenba dinheru éra sosialmenti ben rilasionádu, pa izénplu di sosiabilidádi, di solidariadádi i di siguránsa pa gentis di si bera, i ka so; pamódi si disponibilidádi pa/na djuda i sirbi más nisisitádu) ki podeba inspira bons prátika sosial, ti pa maneras módi txeu bes kel dinheru la ta uzáda pa benefisi própi i di kumunidádi; na diâs di oxi tudu ta indika ma kusas sta bastánti diferenti, apezár di inda es pode ten txeu kusa enkumun.

Kusas diferenti: oxi, ten txeu algen ki kre ten o gánha dinheru di kalkér manera i pa kalkér présu, undi sta inkluídu krimis divérsu, ti di máta algen (ki pode sér parenti o nau); oxi, ten txeu algen ki kre ten o gánha dinheru di tudu djetu, mesmu ki pa es móre, bai kadiâ, o poi algen móre o na kadiâ; oxi, ten txeu algen ki kre ten o gánha dinheru, ka pa es sér bon algen i bon sidadon (ki txeu bes nen es ka sabe e kusé!), más pa vaidádi di izibison o di tenta ingána algen (undi ses própi kabésa e primeru na sér inganádu!) ma es e más i midjór ki otus; oxi, ten txeu algen ki kre ten o gánha dinheru (txeu dinheru), mesmu tendu konsiénsa ma kel dinheru la pode sér ses perdison o kondenason.

Kusas enkumun: kenha ki ten dinheru pode kunpra txeu kusa (asves ti konsiénsa di otu, otoridádi i justisa a si fabor!) pa satisfase si nisidádi, kaprixu o vaidádi; kenha ki ten dinheru pode sér ruspetádu, kubisádu, temedu, maldisuádu o matádu; kenha ki ten dinheru tántu pode djuda mundu midjora, sima el pode kontribui pa mundu piora ku aplikason inpensádu, mal pensádu, ganansiozu o maldozu di kel dinheru la; ets.

Nes kázus li pode fládu (ku propedádi i indiginason) ma ken ki ten dinheru pode sér kóntra ti di si kabésa (mesmu ki el ta pensa okontrári!), len di sér kóntra tudu sidadon i tudu valor di sidadaniâ i di sosiadádi.

29. “Ken ki ten kábra, e má-fé di ladron”:

Es e un senténsa ki ta txoma atenson di ken ki ten kábra pa sta aténtu: kábra ta jera i ta dizenvolve kubisa di ladron! Na verdádi, kábra (na vizon sosial di kiriador des senténsa) e un ben skonxu, ki ku fasilidádi si dónu pode perde-l através di furtu o robu, pa várius razon: 1) mesmu óra ki kábra sta marádu (normalmenti fóra di kása, inda ki albes na bera kása), e fáxi di el sér lokalizádu; 2) ku kel lokalizason li, ladron so meste trása si stratéjia di diâ (o noti) i óra ki el ta átxa ma e midjór pa el ba furta-l, i dimódi ki el ta disparse ku el rápidamenti i sen dexa rástu; 3) e fáxi di el sér bendedu; 4) e fáxi di el sér matádu i konsumidu o di disfase di si kárni i péli; 5) nen el ka ta dexa ladron ku pézu na konsiénsa (si e ki ladron ten konsiénsa!), pamódi el ta pensa ma kel furtu, len di ta benifisia-l, ka ta pujilika (mutu txeu) dónu di kábra i ma (ku kel robu) dónu apénas ta sér obrigádu na kolabora (sen kré!) ku el (ladron) na satisfason di si nisisidádi o kaprixu, entri otus razon ki pode motiva ladron.

Pa tudu kes razon li i otus (pode sér ki ladron e bizinhu o el sta mesmu dentu kása di dónu di kábra), ta fika justifikádu txomáda di atenson preventivu ki sta stanpádu na kel senténsa li: “ken ki ten kábra, e má-fé di ladron”.

Nes pontu li, pode sér pirtinenti algun kumentári arispetu di sigundu párti (“e má-fé di ladron”) di kel senténsa li.

Pa kel ki N sabe (inxinádu pa nha spiriénsa di pâpia i abituádu na obi ta papiádu káuberdiánu), e di kes sirkunstánsa undi ta kustuma obidu (pa influénsa kláru di purtuges) spreson “má-fé”, ku sintidu di “mau intenson”, istué, ki ta disperta na ladron dizeju i vontádi (o intenson) di furta o roba, pa el tra benifisi di si átu, mesmu sabendu ma (ku kel átu la) el ta pujilika un algen o un kása família.

Pegándu i konsiderándu linguistikamenti spreson “má-fé”, pode fládu ma (na bon kiriolu santiagensi), inbes di “má-fé” (“má fé”, na purtuges), ta sérba midjór “mau fé”, pamódi gramatikalmenti más kurétu, dja ki (konfórmi régra jeral) ka ten konkordánsa di jéneru entri dijetivu ku subustantivu, tántu más nun situason undi própi subustantivu pode konsiderádu neutru, di pontu di vista di jéneru.

30. “Kel ki ten galinha, pode spéra óspri”:

N ta pensa ma pode fládu, ku algun suguránsa, ma nu sta diánti di un senténsa frutu di ozerbason di pobréza sósiukultural i ikunómiku ton kumun (sobrutudu na pasádu) na meiu rural santiagensi, undi tenda (oxi non tántu!) obrigason mural di resebe óspri dretu (mesmu ki es óspri ka sperádu), inkuántu izijénsa kultural di nos povu (enjeral) i di kada kumunidádi santiagensi (enpartikulár).

Na verdádi, pa más póbri ki un família o un algen e, e mutu difisi átxa algen (na meiu rural santiages) ki ka ten o ka pode kíria galinha. Galinha, pa karkel kanpunes póbri e un ramédi o soluson pa txeu prublema, ka so alimentár, más tanbê pa kes fálta króniku di un dinherinhu pa razolve prublemas di diâ-diâ. Sen pensa na bénda di própi galinha (ki alves ta sér nisisári), pode konsiderádu óbus ki normalmenti el ta poi (un pur-diâ). Ku bénda di óbus, pode kunprádu: sukri (pa ndoxa kafé o xá); sabon (pa lába ropa o korpu); gudja i linha (pa txápa o kose ropa); boton (pa poi na kálsa o kamisa, o na sáia o buluza); sabóla, ádju, pádja loru, vinágri o gordura (pa tenpra kumida ku el), entri otus kusa.

Konsikuentimenti, galinha e di kes ben material (poku izijenti) ki pode rabati kalkér algen, na kes mumentu pertádu provokádu pa fálta di kusa pega nel pa kunpri un dever di ospitalidádi na ránja un kumidinha (supóstamenti gostozu) pa gazádja un óspri inisperádu. Sobrutudu, óra ki es óspri ben di lonji i el sta dja txeu tenpu sen kume náda: galinha ta sta normalmenti na bera di kása i, alves até dentu di kása; e fáxi kiria-l i ku poku kustu (un mo di midju dos bes pur-diâ); e fáxi pega-l, mata-l, kusia-l; el pode kumedu ku kalkér juntor (kunpanhamentu) o mesmu sen ninhun juntor, len di óbus ki el ta poi i ki e inda más fáxi di utiliza na kuzinha (di divérsus manera).

Pa tudu kes fasilidádi na te-l, kiria-l i mante-l; pa fasilidádis i báxu kustu di si utilizason; pa si gostu agradávi i fasilidádi na si priparason i konsumu, ta parse-m justu i suguru ki konkluídu ma, difátu, “kel ki ten galinha, pode spéra óspri”.

31. “Kel ki ten kabálu, k’e ramediádu”:

Ka éra nen ka e kalkér algen (na Káuberdi, i nomiádamenti na ilha di Santiágu) ki pode tenba o ten kabálu. Kel li pa várius razon, di ki N ta distáka dos prinsipal izijénsa: 1) poder di kónpra folgádu pa ken ki kre dikiri un kabálu; 2) kudádu spesial na si alimentason i tratamentu.

N ta ponta inda más dos izijénsa (di karáti sósiukultural) ki dónu di kabálu debe ten na kónta: 1) si utilidádi, inkuántu meiu di transpórti, istué, kabálu so ta sirbi (na ilha di Santiágu) pa dos kusa: pa montáda i pa korida di dizafiu o konkursu (ka debe skesedu ma, na Káuberdi, pa tradison kultural kabálu ka ta kumedu); 2) disponibilidádi di tenpu i dinheru pa si tratamentu, manutenson i izibison. E kázu pa lenbra di kelotu senténsa (santiagensi) ki ta fla ma “buru ta karága pádja pa kabálu” i pa lenbra tánbi ma ka ten ninhun senténsa (káuberdiánu) ki ta fla okontrári. Istué, ma kabálu ta karága pádja pa buru.

Pa tudu kes konsiderason ki N kába di fase, parse-m ma dja fika sufisientimenti kláru ma kabálu e di kes ben (sosial) ki ka e pa kalkér un. Istué, kenha ki ten kabálu (na Káuberdi), so pa fátu di el ten kabálu, e sinal kláru (di pontu di vista sósiukultural) ma el ka e kalkér un. Pelumenu, el ten ki sér remediádu (kázu el ka riku!).

Di li, razon di sér i fundamentason di kel senténsa li: “Kel ki ten kabálu, k’e ramediádu!”

Un senténsa ki e frutu di spiriénsa, ozerbason i vivénsa kumunitári i sósiukultural káuberdiánu (pelumenu) i ki ka ta dexa di ritráta (inda ki diskrétamenti) un sértu skála o ierarkiâ di valor sósiukultural káuberdiánu, (rilativamenti a bens material), na un anbienti sosial póbri i pikinóti (di txeu pontu di vista), sima kel ki nu ten na Káuberdi.

32. “Kabálu dádu ka ta djobedu denti”:

Di kel senténsa li, N konxe más tres verson ki N ta ponta asigir: 1) “kabálu dádu ka ta djobedu kuluminhu” (un duénsa típiku o karatirístiku ki kabálu pode ten na denti); 2) “kabálu dádu ka bu djobe-l pa denti”; 3) “kabálu dádu ka ta spiádu denti (kfr. KK, párti II, kap.I, nu 36-a, 36-b i 36-s, rispetivamenti).

Tudu es verson di kel omesmu senténsa li, “kabálu dádu ka ta djobedu denti”, kre privini o txoma atenson di ovinti (kiriánsa o jóven, partikulármenti) pa un postura ki ta konsiderádu rivelador di bon idukason (pelumenu di pontu di vista sósiukultural káuberdiánu) ki e ma: 1) ka debe raparádu i mutu mênus djobedu (kifari pontádu) difetu na kusa ki algen dádu; 2) istué (pa otus palábra), ka debe pontádu difetu (i mutu mênus raklamádu) na kusa dádu, ki resebedu di algen.

Debe alertádu inda ma ka debe negádu (pamódi difetu o poku sirbintiâ) kusa ki dádu. Entritántu, debe agradisedu senpri ken ki da, mesmu na kázu (di dja tendu kel kusa o atxádu ma es kusa ta sér más útil na/pa otu algen) di ka resebedu kusa ki dádu.

Na fundu, kel senténsa li ta alertá-nu pa nórmas (pedagójiku) ki ta jera kel ki sosialmenti ta txomádu bon idukason káuberdiánu, ki debe merese atenson di tudu algen pa armuniâ i bon konvivénsa sosial, i pa prizervason di amizádi i solidariadádi na família, entri amigus, na kumunidádi i, enjeral, na sosiadádi.

Indirétamenti, es senténsa ta dexa subintendedu (más-o-menu diskrétamenti) un sértu filozofiâ di bida ki ta regula diâ-diâ sósiukultural káuberdiánu.

33. “Konbérsu sábi ta pága dibra”:

Kel senténsa li ta po-nu diánti di un situason sosial i étiku undi kredor pode bai ti púrdua dibra di un si debedor, si kel debedor li ben ter del ku un konbérsu dretu, idukádu (i konvinsenti) di, purmeramenti, rakonxe si dibra pa, asigir, manifesta si interesi, dizeju i isforsu di pága dibra, ti txiga (finalmenti) na manifestason di si inposibilidádi real di sálda si dibra, na tenpu konbinádu.

Peránti un spozison konvinsenti (konbérsu sábi!) di debedor, várius situason pode kontise afabor di debedor: 1) ruspetu, konsiderason i amizádi (si ta izistiba) entri kredor i debedor ka ta fika pujilikádu; 2) rilason (ki tenba) entri debedor i kredor ta (o pode) mante; 3) kredor pode seta i konbina ku debedor un otu prázu di pága dibra; 4) si inbarásu ki dibra pode kíria kredor ka for dimaziádu, istué, si el for suportávi, kredor (pur amizádi o konpaxon) pode até púrdua kel dibra la (kusa ki, len di alívia situason di debedor, pode até sirbi pa kíria o raforsa amizádi entri kredor i debedor).

Purkonsiginti i des manera, pode odjádu i xintidu i, di sértu módi, pode fika tanbê dimonstrádu inpurtánsa i pézu ki pode ten un bon konbérsu (sábi) na razolve iventual prublema di/na rilason entri gentis.

Entritántu, N ta lenbra li un otu senténsa (ben santiagensi!), ki e (na fundu) omesmu senténsa, más na sintidu kontrári: “konbérsu sábi ka ta pága dibra”.

Kel senténsa li (ki, pa razons ividenti, difisilmenti pode obdidu di bóka di un debedor), normalmenti el ta atxádu na bóka (o na pensamentu) di un kredor (nisisitádu, avarista i/o sen konpaxon), peránti “konbérsu sábi” di si debedor ki (onéstamenti o ku spiki) pode sa ta dizeja mante si dibra pa más tenpu, o ki até pode sta ku intenson (musgedjádu) di ka pága dibra.

Di kalkér manera, e konvinienti lenbra i rijista ma tántu “konbérsu sábi ta pága dibra” sima “konbérsu sábi ka ta pága dibra” e revelador di dos kusa (entri otus): 1) un pozisionamentu étiku i sosial (konsikuentimenti, kultural) di nos sosiadádi, frutu di un vivénsa i konvivénsa, na un kumunidádi umánu di txeu frajilidádi ikunómiku i finanseru; 2) nisisidádi di stádu alérta i privinidu pa iventualidádi di tántu kredor sima debedor sai (di algun manera) ta gánha o ta perde, pa sirkunstánsa (o intenson) ki andár di tenpu pode tarse.

34. “Konbérsu sábi ta konbersádu”:

Stádu diánti di un senténsa ki, entri otus kusa, ta alertá-nu pa un nisisidádi bastánti umánu di bida i konvivénsa sosial: di konbersa (di partidja palábra, ideia, sensason, pirseson, imuson), di divirti (através di konbérsu), di informa, di instrui, di iduka, di (nun palábra) sosializa, agradávelmenti.

Na fundu, kel senténsa li ta situá-nu nun anbienti di prendizáji, di sosializason di bida kumunitári, através di konbérsu, más di un konbérsu sábi, istué, agradávi, ki pode sér pa dispadise o distrai (divirtimentu), pa informa, pa privini, pa inxina, pa iduka (utilidádi).

Sta inplísitu (pelumenu) ma, na un sosiadádi, pa dizenvolvimentu di lásu i spritu kumunitári (ki debe sér lástru sósiukultural di kel sosiadádi la), e inpurtánti i mesmu indispensávi izijénsa di konbérsu (nomiádamenti sábi) entri ilimentus i menbrus di kel kumunidádi la.

Na kázu di sosiadádi umánu, prezénsa i izijénsa di konbérsu (fála) entri si menbrus e, sértamenti, un karatirístika fundamental: sen konbérsu, sen fála, izisténsa di es sosiadádi o kumunidádi umánu (inkuántu tal) ka e posivi: e abusurdu.

Si e verdádi ki na kalkér kumunidádi umánu e obrigatóri ki ten konbérsu, ki ten fála, tanbê e verdádi ki kel konbérsu la nen senpri ka e sima ta kredu: sábi (agradávi). Infilismenti ta ten (txeu bes própi) konbérsu ka sábi, dizagradávi, margós própi.

Razon pa kel la e txeu: interesis pesual o individual; interesis kumunitári o kuletivu; limitasons pisikulójiku individual; travons sosial; inpozisons kultural o rilijozu; krénsas o supristisons; poder o disizon pulítiku; orientasons ikunómiku o sientífiku, ets.

Pa kel ki N kába di fla, dja fika kláru ma ka e so konbérsu sábi ki ta konbersádu. Tanbê konbérsu ka sábi ta tendu, i tanbê konbérsu ka sábi pode instrui, informa, konstrui, iduka.

Na fundu, konbérsu sábi ku ka sábi es ta konpleta kunpanheru, sima kára i krus di un muéda: es ta ravela (di sértu módi) kel dos ládu (puzitivu i negativu) di kalkér algen, di kalkér kumunidádi umánu.

Konkluindu, pode fládu ma es ta kába pa sér (omesmu tenpu) un spésia di ravelason di putensialidádis i limitasons di ser umánu, di umanidádi.

35. “Konbérsu sériu ta konbersádu”:

Distraídamenti, algen pode pensa ma kel senténsa li e verson di kel antirior (ki N kába di partidja ku nhos). N ta alerta, entritántu, ma ka so el ka e verson di “konbérsu sábi ta konbersádu”, sima tanbê el ten un kontiúdu (mensáji) diferenti i spesializádu.

Na verdádi, inkuántu “konbérsu sábi ta konbersádu” ta poi asentu na “sabura di konbérsu”, istué, na agradabilidádi dizejádu di un konbérsu, kel senténsa li (“konbérsu sériu ta konbersádu”) ta distáka “seriadádi di un konbérsu”, ki ta ultrapása o ta bai pa len di kalkér sabura o dizagradabilidádi di un konbérsu.

E ki un “konbérsu sériu”, tántu pode sér sábi (agradávi), sima el pode sér ka sábi. Si asuntu ten ki sér “sériu”, istué, inpurtánti, útil, indipendentimenti di el sér prufundu o nau, agradávi o nau.

El pode até sér inkumodativu, jerador di algun mal-stár; el pode até sér mesmu dizagradávi. Más si utilidádi i/o inpurtánsa pa bida individual (pesual) i/o sosial di un kuletividádi ta iziji ki el sér konbersádu, ki el sér konxedu. Si funson ka e divirti i pása tenpu; e instrui, iduka i pripára pa bida (individual o kuletivu).

Purkonsiginti, si na bida (individual i/o kumunitári) debe ten spásu pa pása sábi i divirtimentu (di ki pode rizulta prendizáji i inrikisimentu pesual i/o kumunitári), tanbê e sértu ki pode i debe ten spásu pa asuntu sériu, inpurtánti, izijenti (pa bida individual i/o kuletivu), dja ki bida e fetu si mesmu: un konpostu di kusas sábi i ka sábi, di kusas sériu (inpurtánti, prufundu, izijenti) i mênus sériu (divirtidu, lijeru, inkonsikuenti).

E kázu pa lenbra: si e verdádi ki na bida ka debe tomádu tudu kusa mutu asériu (debe ten spásu pa diskontrason i divirtimentu, komu párti di bida ki ta da bida sabor), e verdádi tanbê ki bida ta iziji mumentus di seriadádi, undi debe asumidu i prumovedu asuntus sériu pa vivénsa i konvivénsa sosial i pa orientason di bida, tántu anivi individual, sima anivi kuletivu.

36. “Ki ka sériu ta murmuridu”:

Na libru Konparason di konbérsu (di undi ben ta trádu senténsas ki sa ta kumentádu nes spásu li), kel senténsa li (“ki ka sériu ta murmuridu”, undi “ki” ta subustitui palábra “konbérsu” i “murmuridu” ta siginifika omesmu kusa ki palábra “murmurádu”, atualmenti) ta parse lógu dipos di kel antirior, ki e “konbérsu sériu ta konbersádu”. E purisu ki ta xintidu algun inkómu, raprizentádu pa sensason di fálta algun kusa nel, si ka subintendedu palábra “konbérsu” na lugár di “ki”.

Difátu, si el lédu lógu dipos di “konbérsu sériu ta konbersádu”, kel sensason di inkómu ta disparse, pamódi ta subintendedu kláramenti palábra “konbérsu” (ki sta ozenti nel) ki ta klarifika (mentalmenti) kel “ki” (di “ki ka sériu ta murmuridu”). Purkonsiginti, senténsa intigral (dja sen “ki”) ta sérba: “konbérsu ka sériu ta murmuridu”.

Pasándu gósi pa análizi di kontiúdu di kel senténsa li (ki e frutu di spiriénsa vivedu sosialmenti, na Káuberdi i ka so), N ta pirmiti nha kabésa ratoma (más un bes) kel senténsa antirior, “konbérsu sériu ta konbersádu”, pa N sklarise i kirsenta: 1) el pode konbersádu (enpartikulár) entri dos algen, na vós-báxu o álta-vós; 2) el pode konbersádu (engrupu) ku txeu o pa txeu algen, indipendentimenti di el sér agradávi o nau.

Dja “konbérsu ka sériu”, normalmenti, so ta konbersádu (ensegredu) vós-báxu, entri dos o más algen. Pamódi? E ki na “konbérsu ka sériu”, kuázi senpri sa ta: 1) papiádu mal di algen o di algun kusa (ki fasedu, sta pa fasedu o fládu); 2) kontádu kasí o mintira; 3) fasedu intriga.

Na kalkér di kel tres kázu li, intenson (kláru o sikundidu) jeralmenti e distrutivu o, pelumenu, ka e konstrutivu, idifikánti. Razon pamódi murmurador ka ta kre spoi si kabésa, até purkí sta lonji del: 1) koráji pa el assumi kel ki el ta pensa o fla di kel asuntu o algen; 2) sertéza di ki el sta sértu di kusa ki el ta pensa o fla; 3) kapasidádi di infrenta pozison ki ta kontrâria di-sel; 4) forsa anímiku pa el sér sériu, dja ki sér sériu ten kustu.

Pa tudu kes razon li i otus, murmurador e algen ki kre sta ben i ki ta kre pása imáji di algen bon i kapás, más senpri na maskadjon. Istué, sen kustu pa el i na kusta di algen.

Purisu, si konbérsu o ka ten valor, o el ten poku valor: el ta sirbi, o pa dizorienta algen ku kusa ki el fla, o pa alerta algen sobri si posivi intenson di kontrâria i/o pujilika algen (individualmenti konsiderádu o kuletivamenti).

E kázu pa konpára murmurador ku rátu ki (sigundu un otu ditádu) ta morde i ta sopra (pa ka dádu kónta o xintidu ma el sa ta morde)!

37. “Dizaforu la di kánbra pa dentu”:

Si prestádu atenson na sintidu figurádu (i prufundu) ki palábra “dizaforu” ten na kel senténsa li, ta dádu kónta di izijénsa di un sértu rakátu ki debe tendu na situason di intimidádi (rilasionádu ku sekisualidádi umánu).

Pelumenu na kontestu sósiukultural káuberdiánu, nomiádamenti santiagensi.

Na verdádi, na kel senténsa li, sa ta papiádu di átus rilasionádu ku intimidádi sekisual (“dizaforu”) di un kazal, undi (di akordu ku pustura sósiukultural káuberdiánu, rilijozu i étiku) ta izijidu un sértu rakátu ki ta prizerva intimidádi di gentis involvedu. Di li, “dizaforu la di kánbra pa dentu” e un senténsa ki ta sustenta (diskrétamenti i sinbólikamenti) kel prinsípiu la, undi “kánbra” ta siginifika kuártu (konpartimentu fitxádu), ki e undi debe kontise (lonji di odju di kalkér kuriozu o spetador) kes intimidádi la di bida privádu, naturalmenti.

Naturalmenti ki stádu peránti un atitudi i un prátika sósiukultural tarsedu (sima txeu otu atitudi i prátika) pa ábitus i kultura osidental o osidentalizádu, ki gánha terenu na txon di kultura káuberdiánu i ki, konsikuentimenti, fika naturalizádu, káuberdianizádu.

38. “Kalóti di ómi e nóvi mes”:

Kel senténsa li ta po-nu diánti di un prátika ki bira sósiukultural káuberdiánu (más sértamenti tarsedu di fóra), ki e abuzu i irisponsabilidádi sekisual di (algun) ómi (infilismenti txeu) kóntra mudjer, prisupondu ma es “kalóti” (violénsa sekisual) kóntra mudjer ta dura apénas nóvi mes. Istué, ti ki mudjer tarse mundu frutu di kel abuzu la (si e ki fika na mudjer simenti pa bira frutu).

Infilismenti i kontráriamenti akel ki ta prisupodu na kel senténsa li, kel “kalóti” la ka ta dura so nóvi mes. El pode dura bida interu di (mudjer) kalotiádu, ku txeu riflékusu (kuázi senpri negativu!) di várius tipu, tántu na bida di “kalotiáda”, sima na bida di prudutu (fidju) di kel “kalóti” la i di erderus di kel prudutu la.

Na fundu, kel “kalóti” la ta fase un strágu inórmi, markánti i sen fin (inda ki inkonsientimenti), tántu na bida (interu) di “kalotiáda”, sima dirétamenti na bida di prudutu des “kalóti” i indirétamenti na bida di fidjus di kel “prudutu” la, di armuns di kel “prudutu” la, na familiáris i amigu di “kalotiáda” i na kumunidádi enjeral undi tudu es sta insiridu.

N ta kridita ma mesmu “kaloteru”, apezár di el pode sta i (sértamenti!) el sta kontaminádu pa kel idiolojiâ (ki pode konsiderádu un benénu sósiukultural), si el ten o el konserba inda un poku di konsiénsa mural, tanbê el ta kába pa xinti i pa da kónta di algun dizikilibri i strágu (na si bida pesual, familiár i kumunitári) ki kel “kalóti” la dexa (di algun manera) na el.

Purisu, es prátika sósiukultural (ki, infilismenti, inda ta izisti na nos téra i ki provávelmenti ta ba kontínua) ka ten náda di puzitivu. Ántis, pelukontrári, e bastánti prijudisial, tántu pa “kaloteru” (inda ki pode ten nel un pézu menór), sima pa “kalotiádu” i até pa kumunidádi ki ta kába pa sufri (di algun manera) un konjuntu di konsikuénsa di kel dizatinu mural la, na nómi di un konportamentu i atitudi sosialmenti tolerádu i iventualmenti apoiádu pa un sosiadádi (nes kázu, nos sosiadádi) muralmenti poku sklarisedu.

39. “Bu faze dretu, bu sta un poku; bu faze tórtu, bu ba kelóra”:

Na libru Konparason di konbérsu (KK) ta atxádu siparádu kel dos párti di kel senténsa li, konstituindu kada párti un senténsa. Así, na kel libru la, kel senténsa li ta figura di siginti manera: “Bu faze dretu, bu sta un poku” (senténsa nu. 44, di kapitu I), sigidu di “Bu faze tórtu, bu ba kelóra” (senténsa nu. 45).

Pamódi ki N djuntá-s li na un úniku senténsa? Pamódi ta parse-m kláru (bastánti kláru mesmu!) ma es ta konpleta kunpanheru, sima kel dos róstu di omesmu muéda. Djuntádu na kunpanheru sima es sta li, tántu intenson ki sta trás des, sima ses própi sintidu ta gánha un klaréza maiór.

Kel senténsa li sa ta ponta pa un nórma báziku di atitudis i konportamentus sósiukulturalmenti setávi na konvíviu umánu, tántu na anbienti di família, sima na anbienti di amigus.

Na es tipu di konvíviu, so ten lugár pa kenha ki sabe sta, o sabe ten atitudi i konportamentu sósiukulturalmenti dizejávi o (pelumenu) setávi. Pa kenha ki (pa algun razon) ka ten, ka sabe ten o ka kre ten atitudi i konportamentu konsiderádu (sósiukulturalmenti) di bon idukason, ka ten lugár pa el nes konvíviu, dja ki el ta sér rajetádu i el ta parse la komu persona non grata. Di li ki, na kes sirkunstánsa la, ta sirbi purfetamenti di alérta lenbra tudu algen (ki sta prezenti) di kel posibilidádi li (“bu faze dretu, bu sta un poku; bu faze tórtu bu ba kelóra”) di sér aplikádu, na prátika.

Naturalmenti (i filismenti), es situason di un sértu dizórdi konportamental na konvíviu umánu ka ta kontise txeu. E ki sosiadádi ten mekanismu própi pa si diféza i pruteson, através di un prusésu sósiukultural di idukason i sosializason di kiriánsas i jóvens, ki ta pripará-s pa bida kumunitári, pa konvíviu sosial.

Apezár di es prusésu di idukason i di si ifikásia sosial, ta kontise (infilismenti) situasons indizejávi (alves más txeu ki kes ki ta speráda) di mal-stár na konvíviu umánu. Razon pa kel la ten várius ki pode pontádu: purturbason o diskontrolu pisikulójiku (provokádu o nau), drógas i bebidas alkóliku, ets.

Di kalkér módi, senpri ten (o pode ten) manera di alerta i aplika na prátika (na kes sirkunstánsa la) es inpurtánti senténsa di diféza i pruteson sósiukultural di bida kumunitári.

40. “Pa disgrasiádu, disgrasiádu i meiu”:

Un otu verson di kel senténsa li, e: “Pa un disgrasiádu, dexa un i meiu” (kfr. KK, p. 36, nu. 46-a). Stádu diánti di un senténsa ki si kontiúdu o mensáji ta bai na sintidu di prumove i omenta konsikuénsa negativu di un situason indizejávi i poku o náda puzitivu.

Régra jeral, ta fasedu uzu del (kuázi senpri), óra ki un algen sa ta provoka (ku si atitudi i konportamentu) un mal-stár o dánu sosial ki sa ta inkomoda un o más algen, i ki, pa más ki tentádu altera pa puzitivu atitudi i konportamentu di kel algen la, es algen ta insisti na kontínua ku omesmu atitudi i konportamentu.

Nes situason, pode parse algen más dizoredjádu (más dizinportádu o más korajozu) ki el, ki, disididu na fase kel sirkunstánsa la sér ultrapásadu, pode tenta kontrola (pa ben o pa mal) i poi fóra di ason (o sirkulason) kel dizakatentu.

E na kázu semelhánti o parsedu ku kel li ki, infilismenti (pamódi atuason ki tanbê ta konsiderádu sosialmenti negativu), ta aplikádu o pode fasedu uzu di kel senténsa li: “pa disgrasiádu, disgrasiádu i meiu”.

E tanbê kázu pa lenbra di kelotu ditádu o senténsa ki ta fla: “frida runhu, txuki-l pó”, el ta kura.

Ta kura mesmu?! Pelumenu, e krénsa sosial! Baziádu na spiriénsa? Si sin, talves pa méru kazualidádi! Dja ki ta fika difísil kridita ma algen (ki tene un frida ofistádu) ta ten koráji di txuki-l pó.

41. “Diskulpa, nen ki e fédi, ta dádu”:

Kel senténsa li ta koloká-nu peránti un prátika sósiukultural antigu, ka so na Káuberdi, komu na mundu: ábitu o nisisidádi sosial di pidi i da diskulpa.

Kel ábitu li (ki ta dikiridu na primerus ánu di bida, inda na infánsia) e un izijénsa o nisisidádi ki ta dikóre di bida na sosiadádi.

Sima sabedu, bida umánu na sosiadádi e fetu di rilasons i intirkánbiu. Nes rilasons ta ividensiádu (indipendentimenti di vontádi di kada un) limitasons i frajilidádis di txeu órdi.

Kes limitason i frajilidádi la ta revela (entri otus) dos kusa inpurtánti: 1) ma ser umánu ta meste senpri (i désdi senpri) otu ser umánu, pa el pode bá ta konstrui si própi kabésa i bá ta prende i sunha prujétus ki el (pode) kre rializa pa si bida individual, familiár o kuletivu; 2) ma ser umánu (talves pamódi si naturéza omesmu tenpu iguista i gregári) ta sta kuázi senpri ta komete átu-fálhu, istué, ta era. Di kes átu-fálhu la (tántu na rilason ku si própi kabésa, sima na si rilason ku otus kunpanheru), si ka tomádu konsiénsa des i si es ka kurijidu atenpádamenti, es pode kába pa pujilika (más-o-menu grávimenti) si prujétus i sonhus di bida i si bida di rilason i intirkánbiu ku si prósimus, na kumunidádi undi el ta vive.

E ku bázi na kes prisupostu la i na spiriénsa di bida (ki bida kumunitári ta inxina kada un, désdi pikinóti), ki (désdi mutu sédu) más grándi ta inxina i ta abítua más pikinóti na pidi diskulpa (pa fádja i éru kometedu), pa pode garanti bida enkumun sen txeu sobrisáltu i mágua. O, mesmu ki ku sobrisáltu i mágua, más senpri ku pididu di diskulpa na pónta di bexu, pa bida kumunitári pode bai pa diánti i sér benéfiku pa tudu algen di kumunidádi.

E purisu ki “diskulpa, nen ki e fédi, ta dádu”! Difátu, ten diskulpa fédi, istué, ki ka ta diskulpa. Más, óra ki ka tendu otu diskulpa midjór, e senpri midjór un diskulpa fédi, di ki ka pidi diskulpa.

Na verdádi, si ka pididu diskulpa, kulpa di kusa (atitudi, konportamentu, palábra inapropriádu, o otu) ki fasedu mariádu, ta mante i ta kontínua ta purturba rilasionamentu, pa tenpu sen fin.

Más, peránti un diskulpa fédi, inda ki ta xintidu ma kel diskulpa ka bale, ta rilevádu kel diskulpa fédi, pa sínplis fátu di (nes pididu) sta subintendedu algun rakonximentu di ofénsa, pa kumunidádi (o algen di kumunidádi) ofendedu.

Ku es pididu di diskulpa (nen ki e fédi), rilasionamentu entri ofensor i ofendedu ta (o pode) ratoma si kaminháda i mal-stár (orijinádu pa ofénsa) ta bá ta míngua ti ki disparse, ku tenpu.

E si (ku áltus i báxu) ki bida enkumun na sosiadádi ta funsiona, ditádu pa limitasons i frajilidádis ki naturéza umánu ta inpoi.

42. “Mudjer ka ta da pedi diánti di ómi”:

Kel senténsa li e rizultádu di un konvenson (sosial), kláramenti diskriminatóri di mudjér na si rilason ku ómi: el ta dexa subintende ma ómi pode da pedi diánti mudjer, más el ka ta dimiti ki mudjer da pedi diánti ómi.

Pamódi? Prikonsetus sósiukultural, sima ta kontise (inda oxi) na txeu situason di diskriminason ki ta izisti na rilason sosial di ómi ku mudjer!

Entri kes prikonsetu li (nomiádamenti na es kázu abordádu pa kel senténsa li), sta sértamenti un pritensu fálta di ruspetu di mudjer pa ómi, kusa ki (si for verdádi) ka ta dexa di manifesta un kláru situason di dizigualdádi (sosial) na rilason entri ómi ku mudjer.

E verdádi ki da pedi enpúbliku (tántu pa ómi komu pa mudjer), ka ta dimitidu sosialmenti (sen raprovason) na kalkér sosiadádi, ki ta konsiderádu sibilizádu. Na fundu, da pedi e un átu di karáti mutu privádu (di pontu di vista sosial), mesmu ki el pode sér tratádu komu un nisisidádi fiziolójiku, purtántu, un átu natural.

Nes kázu konkrétu di kel senténsa li (enbóra ka sta splisitádu), mudjer i ómi (rifiridu nel) ka e kalkér ómi ku mudjer, enbóra kel proibison la ta mante (sosialmenti) pa kalkér mudjer diánti di kalkér ómi. Sa ta pensádu, sin, na ómi ku mudjer ki e konkrétamenti un ómi ku si mudjer (spoza o kunpanheru).

Apezár di es ómi ku mudjer sér maridu i spoza, undi e supostu ma ten (di lonji) mutu más avontádi i intimidádi ku kunpanheru, mesmu si, kel proibison la ta mante i, sikadjár, ku mutu más forsa di izijénsa mural, sosialmenti difendedu, pa kiston di ruspetu ki (ta supodu ma) mudjer debe si maridu.

I okontrári? Ki ruspetu ki maridu debe si mudjer, na ses rilason di kazal, di parseru di kunpanheru? Kál? Na kusé? Undi? Pamódi? Módi?

Ka ta sér difisi konklui (komu úniku justifikativu ki so ta konvense ken ki dja sta konvensedu!) ma stádu diánti di un prikonsetu sosial di (in)konviniénsa, undi, na rilasionamentu entri ómi ku mudjer (spoza ku maridu), lugár di mudjer e di (supostu) infirioridádi i papel di mudjer e di subumison.

Dja e tenpu di dismontádu i distruídu es tipu di prikonsetu, prudutu di un tenpu ki dja debeba sta ultrapasádu, bédju na tenpu.

43. “Bóka pekador ten perdon”:

Kel senténsa li ta po-nu diánti di un krénsa rilijozu kriston, krénsa rilijozu es (tarsedu djuntu ku skravatura i prufundádu pa kulonialismu) ki ta informa, ta enforma i ta forma (di algun módi i désdi senpri) tudu sosiadádi káuberdiánu.

Sima sértamenti dja raparádu, dos palábra (nes senténsa) ten un márka prufundu i karatirístika ividenti di kel rilijozidádi la: “pekador” i “perdon”.

“Pekador” e kel ki ta peka, ki ta fase pekádu, sendu “pekádu” un mal ki algen ta fase si própi kabésa (o el ta fase otu algen), ki ta kába pa sufri konsikuénsa di kel mal la.

Di pontu di vista stritamenti rilijozu, pode rizumidu “pekádu” komu átu, ason, omison o pensamentu ki ta kontrâria vontádi di Diós, o ki ta stroba ki kunpridu o satisfasedu vontádi di Diós, pamódi inkunprimentu o dizobidiénsa di lei di Diós (kusa ki debe inplika konximentu di kel lei la). Purkonsiginti, “pekádu” pode konsiderádu komu tudu ki ta (o pode) fase algen ka kunpri o (anton) dizobadise lei (o vontádi) di Nhordés.

Stádu diánti di “perdon” di algen, óra ki algen ofendedu ta diskulpa ken ki ofende-l. Kel “perdon” li pode kontise di dos manera: 1) ken ki tevi inisiativa o azár di ofende, ta (o pode) toma inisiativa (mediánti si rapendimentu) di pidi kel algen ofendedu diskulpa (perdon); 2) algen ofendedu (mesmu ki si ofensor ka pidi-l diskulpa) pode (pa si livri inisiativa) disidi diskulpa i púrdua ken ki (di algun manera) ofende-l.

Na kel últimu kázu li, stádu diánti di un situason ki ráramenti ta kontise (dja ki, enprinsipi, ofensor debe pelumenu manifesta sinal di rapendimentu), más ki pode kontise pa intirvenson (mizerikordiozu) di ofendedu ki, des módi, ta revela grándi maginanimidádi di spritu, txeu konprenson i un fórti dizeju di armuniâ ku tudu algen.

Ratomándu más prisizamenti kumentári di “bóka pekador ten perdon”, N debe bai más lonji i sklarise ma, más di ki kel sabor (o pendor) aparentimenti rilijozu ki sta báxu (o dentu) di kel senténsa li, sta un otu konstatason más jeral: naturéza o kapasidádi jeneralizádu di ser umánu era (“peka”).

E ku es i na es prisupostu ki ta fase tudu sintidu fla o stabalise ma “bóka pekador ten perdon”. Na fundu, ku kel senténsa li sa ta spresádu (di un fórma más-o-menu diskrétu) naturéza limitádu di kalkér ser umánu ki ta tene-l na situason di, manenti-manenti, el sta ta era na si bida i rilason di diâ-diâ.

Purkonsiginti, pode trokádu o subustituídu “bóka pekador ten perdon” pa spreson sima: 1) ka debe tomádu senpri asériu kusa ki un ser umánu ta fla, pensa o fase, o (anton) 2) debe dádu senpri algun diskontu pa kusa ki un ser umánu ta fla, pensa o fase.

44. “Pekádu konfesádu e mei purduádu”:

Tanbê stádu diánti di un senténsa ki ta dexa subintende un aspétu markádamenti rilijozu di povu káuberdiánu. E ki sa ta papiádu di konfison di “pekádu” i di si perdon, óra ki el konfesádu pa ken ki fase-l.

Aparentimenti intrigánti (na kel senténsa li) e spreson “mei purduádu”, dja ki na un sértu sintidu (tiolójiku) “pekádu konfesádu” e sinplismenti “purduádu” (inbes di “mei purduádu”), désdi ki “pekador” sta (difátu) rapendedu.

Kel stranhéza li ta alertá-nu pa algun sintidu figurádu ki kel spreson la ta inkubri i ki pode djudá-nu fase un letura más téra-téra di kel senténsa li.

Nes letura li, pode traduzidu kontiúdu di kel senténsa la pa: “óra ki algen ki fase kusa mariádu, fla-l, el ta fika mei purduádu”. Istué, kel “kusa mariádu” ta pása ta sér konsiderádu mênus grávi. Purisu, ken ki komete-l ta sér (di algun módi) riabilitádu, inda ki ta fika (duránti algun tenpu) algun sónbra na manera módi el ta inkarádu na si rilasionamentu ku otus algen di kumunidádi. Di li, kel spreson “mei purduádu”.

45. “Ladron ki ta furtâ ladron, ka ten pekádu”:

Di kel senténsa li (ki e traduson adapitádu di purtuges, “ladrão que furta a ladrão, tem sete anos de perdão”) konxedu na Káuberdi (pelumenu) más dos verson ki e: 1) “ladron ki furta ladron, ten séti ánu di perdon” i 2) “ladron ki furtâ ladron, ten sen ánu di perdon”.

Sima dja raparádu, kel verson ki li tomádu komu orijinal i kel últimu verson (di orijinal) ka sta na variádádi linguístiku di Santiágu, inkuántu “ladron ki furta ladron, ten séti ánu di perdon” sta na variadádi santiages.

Dja kumentándu kontiúdu (o mensáji) di verson li konsiderádu komu orijinal, pode konkluídu ma “ladron ki furta ladron” fase un ason nulu, di pontu di vista mural o étiku. Istué, “ladron ki furta ladron” si ason (di furta) ka ten ninhun valor o inplikason; e sima ki el ka fase nen dretu, nen tórtu: e sima ki el ka fase náda. El ka pratika ninhun átu: el ka pujilika (nen benefísia) ningen, nen si kabésa.

Na kázu di kel “ladron ki furta ladron, ten séti ánu di perdon”, si “méritu” (di pontu di vista mural) e bastánti grándi. Istué, si “prémiu” ten séti bes más valor di ki si el ka furtába ningen. Purisu, tudu furtu o robu ki el pratika duránti séti ánu (dipos di kel furtu la), sta purduádu: istué, sinbólikamenti, más di ki ka ta peza na si risponsabilidádi mural, el ta lukra ku el; e sima ki kel ladron ta kontínua ta merese apoiu i konsiderason di sosiadádi, pa sínplis fátu di el ter furtádu (o robádu) otu ladron.

Interesánti e odja i tenta persebe módi ki (di pontu di vista sosial) omesmu krimi, kometedu pa dos algen di omesmu “klási” sosial (dos ladron), ka so ta dexa di sér krimi, komu el pása ta sér un grándi méritu i rakunpénsa, óra ki el pratikádu pa un ladron kóntra otu ladron!

Na kázu di kel “ladron ki furtâ ladron, ten sen ánu di perdon”, si “méritu” inda e mutu más grándi. Si na kel verson antirior des sneténsa el ten séti bes más valor, na kel verson li si “méritu” e sen bes más grándi!

Nu tenta góra rifliti un poku más friamenti sobri mensájis ki kel tres verson des omesmu senténsa kre pása pa sosiadádi.

Na kel verson ki tomádu komu orijinal, istué, na “ladron ki ta furtâ ladron, ka ten pekádu”, mensáji ki sa ta pasádu e ma tudu fika sima stába. Istué, ka kontise ninhun mal pa sosiadádi, dja ki e un kontisimentu entri gentis ki sta (o debe sta) “fóra” (amárji) di sosiadádi.

Na kel sugundu i tirseru verson, istué, na “ladron ki furta ladron, ten séti ánu di perdon” i na “ladron ki furtâ ladron, ten sen ánu di perdon”, mensáji e di gratidon di sosiadádi.

Na verdádi, lenbrándu kel pasáji bíbliku undi fládu ma Jezus fla “un renu divididu kóntra si própi kabésa ta kába pa distrui si kabésa”, debe konsiderádu ma kel “géra” dja ka e entri ladron i sosiadádi, más, sin, entri ladronsis.

Nes kázu, omesmu tenpu ki kumunidádi ta bá ta sér popádu di intirvenson purturbánti di ladron, e própi kontinidádi di izisténsa di ladron ki (ku es géra di ladron kóntra ladron) ta bá ta sér minádu i konprimitidu.

46. “Fómi ka ten lei”:

Stádu diánti di un senténsa kiriádu pa forsa i krueldádi di spiriénsas vivedu pa nos povu na kárni, na un pasádu ka mutu antigu.

Difátu, stória di nos povu (nomiádamenti na tenpu di skravatura i kulonial) rajista (na dikursu di séklus) txeu situason di fómi ki provoka mortandádi di kiriánsas, jóvens, adultus i bédjus.

So pa tistimunha (ku alguns kázu pruduzidu pa situasons di fómi sprimentádu i vivedu na nos téra) ma, difátu, “fómi ka ten lei”, N ta tarse li ipizódis ki kontise na kes situason la, nomiádamenti na ánus korénta di séklu vinti, prizensiádu i kontádu pa várius sobriviventi:

1) Un mai, mutu karensiádu (sfomiádu), more-l (di fómi) un fidju ki dja stába ku diretu di resebe (diáriamenti) rason di Sisténsa. Len di el ka fla ningen (pel ka perde kel diretu) ma si fidju dja móre, el kontínua ta bonbu si fidju mórtu, el kontínua ta ba poi na bixa i el kontínua ta resebe kel zimóla. So el pára kel konportamentu la, kándu korpu di mininu bira ta txera i el tomádu el ki ba interádu;

2) Un rapás ki (dja tenba algun tenpu) sa ta namorába ku un minina, un diâ (na meiu di kel fómi dizusperádu) el kunpra un bindinhu di kuskús. Kándu el bai pel kume, si namorada txiga nel. Ántis ki minina abri bóka pa fla-l algun kusa, el mete si bindinhu kuskús interu na bóka, el ponta-l mudjer ki sa bendeba kúskus, el fla-l (sima ki el ka konxeba-el): “E kel mudjer la ki sa bende… ba kunpra di-bo!”;

3) Un ómi (na tenpu di fómi) odja un mudjer (na bera kaminhu) ta fase bindinhu kuskús, ta bende, pel bá ta risgáta si bida. Ómi stába ku fómi rokádu ti ki ta due-l bariga, más el ka tenba dinheru. Dizusperádu, el fika ta ronda kel mudjer, ta ronda-l, ta ronda-l i ta pensa módi ki el ta fase pa el kume un bindinhu kuskús, pelumenu. Kándu el txiga konkluzon ma djetu ka ten, el txiga na mudjer, el rabata-l un bindinhu kuskús, el mete-l interu na bóka, el bá ta ñafi-ñafi. Mudjer, dizusperádu ku kel prujuis, bira ta grita, ta da ómi palmada, bafatáda, inkuántu ómi (bá ta vira pa un ládu i pa otu, na tenta difende di bafatáda) kontínua ta mastiga kel bindinhu kuskús. Kándu dja el kába nguli kel kuskús tudu, el nbáxa na un rátxa lenha (di kel mudjer mé), el pánha, el da mudjer un trotxáda, el fla-l: “Kruxa!… So pamódi un bindinhu kuskús, nha ta da-m bafatáda si?!…”

Mutu más kázu N podeba ponta li, pa izenplifika situasons (di fómi sevéru) ki ta dexa sufisientimenti kláru ma “fómi ka ten lei”, istué, pa kenha ki sta ku fómi ka ten nórma (sosial, mural o otu) ki ta sigidu o ta ruspetádu.

Komu N ta kridita ma kes izenplu (dramátiku pa N ka fla trájiku) ki N rajista li e sufisienti, N ta fika pa li, inkuántu N ta dexa un purgunta arispetu: más izenplu, paké?

47. “Ladron ka ten spritu”:

Stádu diánti di un senténsa ki pode konsiderádu dizatualizádu (na Káuberdi), na tenpus di gósi.

E ki, antigamenti, óra ki ta fláda ma “ladron ka ten spritu”, ladron ka tenba “spritu” mé. Kel “ka ten spritu” li éra na sintidu di fálta di koráji i prezénsa di spritu pa infrenta ken ki surprende-l na furta. E ki ladron (di un bes), senpri ki (na átu di furta) el dába kónta ma el sa ta odjáda o ma el pode odjáda, el ta fuxiba, o pa el ka identifikádu, o pa el ka pegádu.

Na fundu, es éra ladron “di okazion”, “di nisisidádi” (pamódi nisisitádu mesmu) i es ta xintiba pesualmenti mutu umilhádu i diskonsiderádu (pamódi es ta fikába sosialmenti markádu), si es diskubrida o pegáda na átu di furta. Inda ten es tipu di ladron, enbóra dja bastánti más dizavergonhádu (tenpu e otu!).

Régra jeral, ladrons di gósi e bastánti “profissional” i dizinibidu. Purisu, es e dizinportádu ku kel ki ta pensádu o ta fládu des, nen es ka ten reseiu di es sér identifikádu, dja ki pegádu e más difícil, pamódi es ka ten médu di infrenta ti pulísia (pa es ka sér prézu), kifari otu algen kalkér.

Purtántu, ladron di gósi ten (kuázi senpri) “spritu”, i ki “spritu”! Ka so es ta furta, más até es ta roba violentamenti i (alves) até es ta máta, so pa es satisfase ses interesi o kaprixu, dizinportádu ku tudu más.

Peránti kes situason di ladron di ántis i di ladron di gósi, ta parse-m ma ka stádu lonji di verdádi si konkluídu ma, inkuántu ladron di unbes tenba (o ta tenba) médu di públiku, istué, es pode konsideráda “sen spritu”, di ladron do oxi-en-diâ e públiku ki ten ki ten médu del.

Kázu kontrári, públiku pode sa ta kóre sériu risku di sufri dánus inda maiór. Ka e purakázu ki bira mutu más ráru átxa algen ku koráji sufisienti di dinúnsia ladron, até purkí oxi pode atxádu (o ta diskunfiádu ma sta) ladron na áltus kárgu públiku. Purtántu, ku poder di até prende (o mánda prende) inusenti i mánda poi na kadiâ (na si lugár) algen ki ka ten kulpa.

48. “Ken ki kála, konsinti”:

Kel senténsa li e traduson di senténsa purtuges siginti: “quem cala, consente”. Si transpozison (ton dirétu kuántu kláru, pa ka fla m’e traduson alétra) pa variadádi káuberdiánu di Santiágu ta tistimunha grándimenti (i sen dúvida algun) grou di prosimidádi sósiukultural i linguístiku ki ta izisti entri povu purtuges i povu káuberdiánu.

Di kel senténsa li konxedu un otu verson, más na un otu variadádi linguístiku (ki ta parse-m fogensi) di língua káuberdiánu: “kenha ki ta kalâ, e pamódi el ta konsintí”.

Kalkér des dos verson pode dexa sériamenti inplikádu un algen na un situson (di ben o di mal) ki el atribuídu, si es algen ka riaji, si es algen fika kaládu.

Purisu, txeu bes ta supodu i ta konkluídu, peránti un akuzason o afirmason sobri un ditirminádu algen o situason, si es algen ka riaji o si kel situason la ka dismintidu, ma e verdádi tántu kel akuzason, sima kel afirmason. Di li razon di sér di kel senténsa la.

Entritántu, e prisizu ki sklarisedu (désdi gósi) ma, nen senpri, kenha ki kála, sa ta konsinti.

Na verdádi, asves ka ta riajidu (ta fikádu kaládu) pa ivita dánus más grándi i más txeu konsikuénsa, ki pode ka so atinji kel algen vizádu, más tanbê otu algen ki kredu proteje o difende.

E kázu pa lenbrádu di kelotu senténsa ki ta fla ma “kaládu e vinti-sinku raspósta”. O inda di un otu senténsa ki ta fla ma “bóka fitxádu ka ta entra móska”, o inda un otu ki ta fla ma “mei tiston ka ten troku”.

Konkluindu, pode (apezár di tudu) stádu sértu ma ka e senpri ki pode sér kurétu i justu, i adikuádu, aplikason di senténsa “ken ki kála, konsinti”: kada kázu e un kázu, na situason i sirkunstánsa ki el sta involvedu nel.

49. “Tudu trabádju ten ki sér págu”:

Stádu diánti di un senténsa ki pode odjádu komu fundamentu natural di kalkér lei di trabádju: “Tudu trabádju ten ki sér págu”, ki e mutu más fórti i izijenti ki un verson ki podeba manifesta (di nha pontu di vista) un sintidu o prupósta étiku más kláru (inda ki ka ton izijenti), spresádu di siginti manera: “tudu trabádju debe sér págu”, ki ta sérba (o e) un verson di kel senténsa la.

Na verdádi, óra ki ta fládu ma “tudu trabádju ten ki sér págu”, sa ta ditirminádu ma kalkér trabádju ta sér págu. Kusa ki e ben diferenti (na izijénsa di obrigason) di “tudu trabádju debe sér págu”.

E ki, sima sabedu, ten un munti trabádju ki ta fasedu i ki ka ta pagádu. Désdi ki ta izisti ómi ku mudjer. Na Káuberdi, anton!… Sikadjár (i na un análizi superfisial), ten mutu más trabádju ki ka ta pagádu di ki kel ki ta pagádu.

Na un situason di kel li, ka ta sérba disprupozitádu pensa ma “tudu trabádju ten ki sér págu” ka ta ruspetádu, o (pelumenu) ma el ka ten (o el ten poku) ifikásia prátiku. Purisu, pode até konkluídu ma, di pontu di vista sosial, si kontiúdu ten poku sirbintiâ.

Dja kel ki N ta konsidera si verson (“tudu trabádju debe sér págu”) ta pâpia di un nórma (étiku) ki, sértamenti, pode konsiderádu stabalisedu mundialmenti i ki ten un grou jeneralizádu di aplikason na mundu interu, inkuántu nórma ki debe orienta (enprinsipi) tudu i kalkér trabádju ki dja fasedu, sa ta fasedu o sta pa fasedu.

Purkonsiginti (i di nha pontu di vista), pode i debe subustituídu (ku vantáji na si aplikason prátiku, na si ifikásia i na ruspetu ki el ta pása ta ten di sosiadádi) “tudu trabádju ten ki sér págu” pa “tudu trabádju debe sér págu”.

Pa tudu kel ki dja N fla nes kumentári arispetu di kel senténsa li i di kel ki N konsidera si verson, ka pode pensádu ma kiriador di kel senténsa li (“tudu trabádju ten ki sér págu”) komete un lapsus ori (fádja di bóka), na si inunsiason?

Istué, (pa N sér más kláru) ka pode konsiderádu ma kel ki si kiriador o informánti kreba (prisizamenti) fla, e “debe sér págu”, inbes di “ten ki sér págu”?

50. “Tudu sakrifísiu ten si rakunpénsa”:

Kel li debe sér un senténsa bastánti animador pa un povu sakrifikádu i sufridor sima nos povu. Bon éra ki si mensáji sérba senpri verdádi! Pode sér ki si mensáji ka ten aplikason senpri (pa kulpa o nau di kenha ki, aparentimenti, si sakrifísiu ka rakunpensádu), enbóra na txeu situason konkrétu e difisi di odja o da kónta di sakrifísiu fetu (o sofredu) sér rakunpensádu.

Pa kenha ki e krenti na un otu bida dipos di kel ki ta lebádu na Téra i ki, li na Téra (na si intendimentu i vizon), so el tevi sakrifísiu i sufrimentu, so ta resta-l kridita i mante speránsa ma el ta sér rakunpensádu na bida dipos di mórti.

Kel speránsa li ta sér inpurtánti pa el. Un spésia di alíviu o bálsamu konstánti pa kel sakrifísiu i/o sufrimentu ki e kuázi senpri un prezénsa kontinu di tudu diâ, na dikorer di si bida.

Na verdádi, pa kenha ki nase na mizéria (di várius tipu), ki vive i kontínua na mizéria, diâ ta sai diâ ta entra, simána ta sai simána ta entra, mes ta sai mes ta entra, ánu ta sai ánu ta entra, duránti tudu tenpu di si bida na Téra (i infilismenti ten txeu algen nes situason li!), si sakrifísiu i sufrimentu ta sérba insuportávi o intololerávi, si el ka mante sézu kel speránsa la ma un diâ el ta sér rakunpensádu.

E kázu pa pensa (pa N ka fla konklui) ma kel krénsa i speránsa la ta kába pa dizinpenha papel di dróga na bida di kes genti la.

Nes kázu, el ta sérba un spésia di konfirmason di kel afirmason di Karl Marx (arispetu di rilijon), kándu el fla ma “rilijon e ópiu [dróga] di povu”.

51. “Kumida di odju e odja”:

Kel senténsa li, “kumida di odju e odja”, ta spresa (di un fórma figurádu) funson o sirbintiâ ki odju ten. E’ ta sprimi-l di un manera mutu sínplis, len di kláramenti konvensenti.

Pa un povu sivéramenti tromatizádu (sima e povu káuberdiánu) na dikursu di si stória pa flajélus di fómi, fla ma “odja” e “kumida di odju” sértamenti ki e bastánti i kláramenti siginifikativu. Konsertéza. Más palábra pa kusé?

E ki, na situason di pobréza i mizéria (sima kel ki nos povu pása pa el), txeu bes so ta konsigida “kume” ku odju, dja ki di otu manera (sobrutudu, di manera real) ka éra posivi, o pamódi ken ki tenba fómi ka tenba kumida, o pamódi el ka tenba meiu di/pa konsigi kumida.

Anton, pa len di sirbintiâ (kumida) di odju e odja, pode siginifika tanbê ma, na fálta di kumida pa bóka, inda ta resta un posibilidádi (bastánti dolorozu, e sértu) di un kumida (imajinári i/o majinádu) através di odju, ki pode odja kumida (di ki tántu pode sa ta mestedu) i di ki ka tendu asésu.

Di kel senténsa li, konxedu (pelumenu) más dos verson: “trabádju di odju e odja” i “odju e pa ta odja” (kfr. KK, I, 58-a i 58-b).

Kalkér di kel dos verson li e bastánti téra-téra na ses spreson: palábras ki uzádu nes ten apénas sintidu dinotativu; es ta indika sómenti funson ki odju ten, sen ninhun konotason, sen ninhun ornamentason.

52. “Ter e prénda na kabésa”:

Ku kel senténsa li sa ta pritendedu riálsa ma, más inpurtánti ki bens material, e kes ki tendu na kabésa, anivi di vivénsa, konximentu i spiriénssa di bida; anivi mental i pisikulójiku.

Aparentimenti, ku kel senténsa li sa ta manifestádu un sértu disprézu pa bens (“ter”) material. N sta konvensedu ma e so aparentimenti, N ta ripiti.

Di nha pontu di vista, kel spreson la (“ter e prenda na kabésa”) kre, na fundu, da distáki pa bens imaterial ki kada un di nos ten i ta karága (inkonsientimenti o nau), na si menti, na si spritu.

Kel li ka kre siginifika, sértamenti, ninhun disprézu pa kusas material, kuázi senpri bastánti i, sikadjár, ton nisisári (na bida di diâ-diâ), ti pa mante saúdi i bens di spritu. Pa N ka fla ma e un izijénsa di ka skesedu di konserba i mante kilibri na konduson di bida, na kalkér lugár i sirkunstánsa. Kel li ta lenbra-m kel ditádu latin ki ta fla: in medio virtus (na meiu ki sta virtudi).

53. “Ningen ka nase sabedu”:

Di kel senténsa li sértamenti ki pode fládu ma, di pontu di vista kultural i di spiriénsa di bida, e próva provádu di ki tudu (di pontu di vista sósiukultural) ta prendedu (na dikorer di tenpu) ku spiriénsa di bida.

Purtántu, “ningen ka nase sabedu”. Si e verdádi ki, putensialmenti, kada un nase ku intilijénsa ki el ten, tanbê e verdádi ki dizenvolvimentu i prufundamentu di kel intilijénsa la so ta kontise ku spiriénsas i asons ki kada un konsigi ten i konsigi fase, na dikorer di si bida, na spásu i tenpu undi el vive i ku kenha el vive i konvive.

Purkonsiginti, e ku spiriénsas i vivénsas na skóla di bida di diâ-diâ, ki kada un ta bá ta dikiri konximentus, ta bá ta dizenvolve intilijénsa, ta bá ta prufunda sabedoriâ, na divérsus domini i di txeu pontu di vista.

E kázu pa fla: “Fla-m undi, ku kenha bu stába i kusé ki bu fase, N ta flá-bu bo e kenha!” O anton: “Spiriénsa e méstra di bida!” Kusa ki ta prova (más un bes!) ma “ningen ka nase sabedu”.

Na verdádi, apezár di ta nasedu putensialmenti ku kapasidádi di intilijénsa (ki pode sér más grándi o más pikinóti, más fórti o más fráku, más rápidu o más lentu, ets.), si dizenvolvimentu, aprimoramentu i aplikason prátiku na bida sta mutu dipendenti di bida sosial ki kada un konsigi ten, di aprendizádu i spiriénsas individual, sosial i kumunitári ki, na diâ-diâ, kada un konsigi ten i fase.

Purtántu, fla ma “ningen ka nase sabedu” e un alérta pa umildádi ki debe tendu na leba bida i ki, na fundu, ta flá-nu ma nos e senpri dipendenti i rizultádu di otu, i ma nu ka ningen sen otu.

Konsikuentimenti, kalkér inpurtánsa ki nu ten o nu pode ten, pa más konsiénsa ki nu ten del, so e posivi pamódi nu sta (o nu ta xinti) intigrádu na un grupu sosial umánu ki ta fase-nu (di algun módi) xinti i sabe di kel inpurtánsa la.

54. “Pa bu erâ, bu ten ki komesâ”:

Stádu diánti di un senténsa (na un variadádi káuberdiánu ki ka di Santiágu i ki tudu ta indika ma el pode sta na variadádi di Fogu) ki ta bai na linha di kel antiriór i ki e kuázi un otu manera di próva ma “ningen ka nase sabedu”.

Na verdádi, “pa bu erâ, bu ten ki komesâ” ta fla (pa otus palábra) ma, pa sabe, ten ki komesádu prende i ma ken ki ta komesa prende, ta era. Konsikuentimenti, ta fika kláru ma tudu konximentu i sabedoriâ ta dikiridu (ka ta nasedu ku el), na dikorer di bida, ku prendizáji i prendizádu.

I, nes prendizáji (pamódi tudu algen e naturalmenti limitádu), komu e ton difisi (pa ka fla inposivi) ka era, konkluídu ma (nisisáriamenti) ta erádu. Di tal fórma, ki stabalisedu (nes senténsa li) ma conditio sine qua non di era, e komesa prendizáji di kalkér kusa, e komesa dikiri konximentu di/sobri kalkér kusa.

Nes omesmu linha di pensamentu, ta bai tanbê un otu senténsa ki ta fla ma “so ka ta era, ken ki ka ta fase náda”.

Entritántu, i arispetu di kel últimu senténsa li, N ta pirmiti nha kabésa bai más lonji, pa N dimiti ma mesmu ken ki ka (o ka ta) fase náda, ta era, pa sínplis fátu di el ka fase náda. É obrigason (mural) di kalkér ser umanu fase algun kusa: sta erádu (di nha pontu di vista) ken ki ka (o ka ta) fase náda, kér pa médu di era, kér pa prigisa di fase algun kusa.

Pa otus palábra, ta parse-m ma éru di ka fase náda e mutu más grándi ki éru kometedu na fase (o tenta fase) algun kusa.

55. “Pa bu sabê, bu ten ki komesâ”:

Tántu kel senténsa li, sima kel antirior (“pa bu erâ, bu ten ki komesâ”) i kelotu ki ta antisede-l (“ningen ka nase sabedu”), es ten tántu kusa enkumun ki, fáximenti, es pode odjádu komu dipendenti (o konplimentu) di kunpanheru, pa ka fla ma es ten omesmu kontiúdu ku palábras diferenti.

Aparentimenti, tántu “pa bu erâ, bu ten ki komesâ”, sima “pa bu sabê, bu ten ki komesâ”, es e dos senténsa nortiádu pa omesmu prinsipi fundamental: pa era o pa sabe, e prisizu komesa. Istué, tudu konximentu ten ki sér dikiridu, ten ki prendedu.

E otu manera di fla ma, entérmus di spiriénsa i konximentu, nos tudu nu ta nase sen náda; nu ta nase lizu, zerádu. Tudu ten ki sér prendedu na dikorer di nos bida, através di spiriénsa i di konximentu ki, na diâ-diâ di luta pa sobrivivénsa i na konvivénsa sosial i kumunitári, nu ta bá ta dikiri.

Entritántu, inkuántu un (“pa bu era, bu ten ki komesa”) ta distáka kel ki pode tomádu komu negativu (“era”, fádja”), kelotu (“pa bu sabe, bu ten ki komesa”) ta poi fóku na puzitividádi (“sabe”, konxe): kalkér des ta ratráta dos situason ki tudu algen ta pása pa el, na prusésu di prendizáji i dikirimentu di spiriénsa i konximentu, na vivénsa i konvivénsa sósiukultural.

56. “Si bu goberna bu kabésa, bu ta gobernádu”:

Kiriason di kel senténsa li, sima fáximenti pode diduzidu, e frutu di ozerbason di bida sósiukultural i kumunitári santiagensi, undi el ta nraísa na spiriénsa, vivénsa i konvivénsa di diâ-diâ.

Si pensádu so na sintidu primeru na palábras ki sta na si formason, ta parse-m normal ki fikádu di algun manera konfuzu, kuántu a si verdaderu siginifikádu sugundu o prufundu.

Na oriji di kel konfuzon sta vérbu “goberna” (tántu na prizenti sima na partisipi-pasádu) ki, nes senténsa li, debe tomádu na sintidu figurádu.

Na verdádi, si analizádu dretu es senténsa li (“si bu goberna bu kabésa, bu ta gobernádu”), pode dádu kónta ma “si bu goberna bu kabésa” pode siginifika “si bu kontrola bu kabésa” o “si bu domina bu kabésa” o inda “si bu sta aténtu na bu manera di sér dentu i intigrádu na kumunidádi ki bu ta fase párti del”, anton “bu ta gobernádu”, istué, “bu ta djudádu”, “bu ta osiliádu”, “bu ta orientádu” na bida ki bu ta pretende leba o fase.

Di fórma más-o-mênus kláru, papel di kel senténsa li e alertá-nu pa nisisidádi (umánu i sosial) di, na konduson di nos bida pesual i sosial, nu debe sta aténtu primeramenti anos própi manera di sér i di sta (pa un ládu) i (pa otu ládu) di nu buska (más ki nu pode) sta senpri sintunizádu i di akordu ku manera di sér i izijénsas di kumunidádi undi nu ta vive o nu kre vive.

Kázu kontrári, nu debe ten na kónta inxinamentu di kel senténsa ki nu ta analiza dja asigir i (iventualmenti) spéra si konsikuénsas.

57. “Si bu ka goberna bu kabésa, ningen ka ta goberná-bu”:

Inkuántu na senténsa antirior (“si bu goberna bu kabésa, bu ta gobernádu”) tudu si formulason ta dexa transparse puzitividádi, na kel li kárga di negatividádi sta ben i prufundamenti prezenti.

Purisu, e konvinienti (o mesmu interesánti i inpurtánti) ki tendu na kónta kel dos últimu parágrafu di kumentári sobri senténsa antirior (kfr.).

Si dismontádu kel senténsa li (“si bu ka goberna bu kabésa, ningen ka ta goberná-bu”), tomándu komu raferénsa kel ki fládu na kumentári di kuártu parágrafu di senténsa antirior (kfr.) (“si bu goberna bu kabésa, bu ta gobernádu”), pode fikádu ku inprison ma si sintidu sugundu (figurádu) sta más ividenti. Sikadjár el sta mesmu.

Na verdádi, si tomádu spreson “si bu ka goberna bu kabésa” na sintidu di “si bu ka kontrola bu kabésa”, “si bu ka domina bu kabésa” o “si bu ka sta atentu na bu própi maneras di sér pesual i na sosiadádi”, istué, si bu ta fase kel ki dá-bu na gána, sen ki bu inporta ku konsikuénsa (sósiukultural) di bus atitudi, átu i konportamentu, pode sta sértu ma “ningen ka ta goberná-bu”. Istué, ningen ka ta djudá-bu, ningen ka ta osiliá-bu, pamódi bu ka ta ruspetádu na kumunidádi undi bu ta vive i bu ka ta ten solidariadádi di kel kumunidádi la, pamódi bu disintuniâ sosial o bu izolamentu pesual.

Nes kázu, e tudu bu bida (pesual i kuletivu) ki ta fika dizistruturádu i maltratádu, i bu pode pása ta konsiderádu (na kel kumunidádi la) un marjinal ki, len di ta pujilika bu própi kabésa, bu ta pujilika tanbê kumunidádi ki bu ta fase párti del i ki ta sperába di bo un dizejávi intigrason i, purisu, (pa razons sosial) ta pása ta rajetá-bu, ta ripudiá-bu.

Purkonsiginti, kel senténsa li e más un alérta (nasedu di ozerbason i spiriénsa di vivénsa i konvivénsa sósiukultural) sobri manera ki nu debe prusede (na nos diâ-diâ), pa nu leba nos bida (pesual i kuletivu) di manera ki pode sér bon pa nos i pa nos kumunidádi.

58. “Si bu ka goberna bu kabésa, bu ta gobernádu”:

Stádu diánti di más un senténsa nasedu di ozerbason i spiriénsa di vivénsa i konvivénsa sósiukultural di sosiadádi santiagensi, ki (di un fórma más-o-menu figurádu) ta alertá-nu sobri konsikuénsas di manera módi nu ta konduzi nos bida pesual, dentu i na ralason ku kumunidádi undi nu ta vive.

El ta ben na linha di kelotu dos antirior (“si bu goberna bu kabésa, bu ta gobernádu” i “si bu ka goberna bu kabésa, ningen ka ta goberná-bu”) i, sima es, el debe dizinpenha un papél pedagójiku na bida individual i kuletivu di kada un i di kumunidádi undi kada un ta fase si bida.

Entritántu, “si bu ka goberna bu kabésa, bu ta gobernádu” ten un nuánsi diferenti na si funson di alertá-nu. El ta lenbra kel ditádu (ben) purtuges ki (na nómi di otoridádi) ta fla: “se vossos pais não vos educam, eu vos manduco!”

Istué, analizándu si kontiúdu verbal na si sintidu figurádu, un di kes konkluzon ki podedu txiga nel e siginti.

Si nu ka sér sinhór di nos kabésa, istué, “si nu ka goberna nos kabésa”, o (fládu di otu manera) si nu ka kontrola i domina nos kabésa i manera di sér i di sta, na sintidu di orienta nos bida (pesual i kumunitári) di fórma kilibrádu i di akordu ku kel ki ta sperádu (o ta izijidu) di nos, nu “ta gobernádu”.

Istué, senpri sosiadádi ta ten (o ta ránja) manera di tratá-nu (mesmu ku punison, albes o sobrutudu), di fórma ki, o nu ta muda nos atitudi i konportamentu pa kes ki ta sperádu di nos, o nu ta kontroládu (através di forsa fíziku o mural) di módi ki nu ta pása ta da (o ta sér) mênus prujuis, si ka pa nos kabésa (dirétamenti), pelumenu pa kumunidádi na si diâ-diâ.

59. “Eránsa di pai ka ta bendedu”:

Nu sta diánti di un senténsa ki (na sintidu material) pode sta dja (ku txeu tenpu) sen kel kontiúdu prufundu ki debe ter nortiádu si kiriason i aplikabilidádi.

E ki si, na pasádu rakuádu, valor afetivu di un erdánsa éra (prátikamenti) sagrádu, razon pamódi el ka tenba présu (lógu, el ka ta bendeda pa ninhun dinheru di mundu), na diâs di oxi kuázi tudu valor pode sér trokádu pa dinheru o ku kusa ki ta (o pode) raprizenta (o siginifika) dinheru.

Di li ki, si un bes “eránsa di pai” ka ta bendeda, na tenpus di gósi pode até atxádu ridiku kel ideia la o pensamentu. Na atualidádi, e kuázi konvikison (mutu fórti) di tudu algen ma tudu pode bendedu. Istué, tudu bira venal. Ti própi afetividádi.

Si, antigamenti, erdánsa di pai (o mai) ka ta bendeda, éra sobrutudu pamódi el ta raprizentába i el ta afirmába i provába (konvinsentimenti) izisténsa di antipasádu risenti ki orijina izisténsa di es erderu (fidju), len di el ta sinbulizába (di algun módi) garantiâ di kontinuidádi di izisténsa di kel antipasádu la na prizenti, pelumenu.

Oxi, kel nisisidádi la (di prizerba família, lásus i valoris familiár) ta fla mutu poku. Iguismu (izaserbádu, o mesmu duentiu) ki sa ta mánda.

Konsikuentimenti, erdánsa (na diâs di oxi) ta sirbi fundamentalmenti pa projeta erderu i fase si publisidádi, riba di sinsa di kel ki dexa eránsa. Na fundu, txeu erderu di oxi ta aji sima ki e es própi ki konstrui kel “erdánsa”. Ses obujetivu (o idial) prinsipal e ngunora pasádu (ken ki dexá-s eránsa), istué, skese ken ki po-s na mundu, i vive (sen rais) prezenti, sen pensa na futuru.

Pode konkluídu ma ken ki bende erdánsa di pai (o di mai), pode sa ta perde si pasádu. I sen raferénsa, istué, sen pasádu, módi ki si prezenti pode da-l algun garantiâ di algun futuru? I pa es algen ki perde raferénsa, ki perde si pasádu, ten algun lójika pensa na si futuru?

60. “Orédja e más bédju ki txifri”:

Stádu diánti di un senténsa ki (na si sintidu primeru) e frutu di ozerbason di rialidádis di naturéza animal i sosial. Na verdádi, tudu algen sabe (pa spiriénsa di bida) ma tudu limária ki ten txifri, tanbê ten orédja.

Entritántu, si e verdádi ki tudu limária ki ten txifri nase ku orédja, tanbê e verdádi ki tudu algen sabe ma txifri so ta komesa ponta (kázu kel limária la ka motxa) bastánti tenpu dipos ki limária nase.

Di li ki fla ma “orédja e más bédju ki txifri” e, aparentimenti, apénas spreson di un rialidádi (ton ividenti, kuántu banal) ki ka debeba disperta atenson di ningen, pelumenu di kes algen ki nase i kíria na meiu rural.

Sima ta kontise na maiór párti di senténsas káuberdiánu, spreson literal (midjór ditu, oral) di kel senténsa li pode konparádu ku korpu ki ta sirbi di supórti pa (nkubri i sustenta) si álma, istué, si sintidu prufundu (figurádu).

I kál ki e si sintidu prufundu o figurádu?

Pa diskubridu si sintidu prufundu, debe tomádu na kónta si aplikabilidádi na un kontestu sosial konkrétu. Un izenplu:

Un jóven (dolisenti o nau), na si pritenson di tenta mostra ma el sabe tántu o más ki un ditirminádu adultu o idozu, dipos di nfadonhá-s txeu, kel adultu la o idozu pode lenbra-l: “Orédja e más bédju ki txifri!”.

Peránti kel diverténsa li (ton konsizu, fórti i konvinsenti), kel jóven la ta komesa pa sumára i bá ta dijiri alkánsi (inda ki, alves, so pa intuison) di kel ozerbason la. Anton, so ta resta-l asumi (más-o-menu diskrétamenti) si ngunoránsa, i poi si kabésa na si lugár.

Siginifikádu inplísitu (i intilijenti) di ozerbason di kel si intirlokutor la e ma tudu konximentu i spiriénsa ki kel jóven la (pode) ten, kel adultu o idozu (so pa fátu di el sér más bédju) dja stába na pósi o sienti des, mutu ántis di kel jóven la.

Sikadjár, kel jóven inda stába mutu lonji di nase, kándu kel adultu o idozu dja konxeba i dja sprimentába tudu ki kel jóven la pode sa ta atxába ma el sabeba más i mdjór ki kel adultu o bédju.

Purkonsiginti (i kel li e lison ki debe guardádu), diánti di un adultu o bédju, tudu i kalkér jóven (o más nóbu) debe ten ruspetu i konsiderason, len di aji senpri ku kotéla, pa el ka pánha mau i sai umilhádu.

61. “Más bédju, más bidjáku”:

E un senténsa ki ta bai kuázi na omesmu sintidu di kel antirior (“orédja e más bédju ki txifri”). Istué, na sintidu di ki más bédju debe ten más konximentu i más spiriénsa di bida di ki algen más nóbu. Kel li, na jeneralidádi.

Entritántu, kel senténsa li (“más bédju, más bidjáku”) ta ponta pa un aspétu ki e, sértamenti, spesífiku o partikulár. Istué, pa ládu mênus puzitivu o (anton) más negativu di leba bida. Un izneplu:

Si un jóven (dolisenti o nau) sa ta tenta inventa manera di ingána un algen más bédju o idozu, un algen spirienti kalkér o kel própi algen (ki kel jóven la sa ta tenta ingána) pode alerta-l di si insusésu ku kel diverténsa li: “Más bédju, más bidjáku!”

Na verdádi, e prudenti ki más nóbu ka skese ma konximentu i spiriénsa ki el pode ten, ma (provávelmenti) algen más bédju ki el (sobrutudu si es ta pertense o es sta intigrádu na omesmu kumunidádi) dja debe te-s ántis del. Purkonsiginti, len di difisi, pode sér ridiku i kondenádu na ka sér ben susededu kel tentativa la di (kre) ingána más bédju.

Purisu, e senpri prudenti (intilijenti i di bon ton) ki más nóbu ka skese (na si diâ-diâ) ma más bédju ten (kuázi) obrigason mural i sosial di sabe más ki el (di sér “más bidjáku”), si el (jóven) ka kre (sértamenti el ka ta kre!) sér motivu di trósa o di txakóta, ku si pritenson (inprudenti) di spertéza ki pode dexa-l na un situason ki, len di ridiku, pode sér (i e sértamenti!) di raprovason (o kondenason) i di diskonsiderason.

62. “Tudu báka éra bixéru”:

Stádu diánti di más un senténsa ki ta bai na sintidu semelhánti di kel dos antirior (“orédja e más bédju ki txifri” i “más bédju, más bidjáku”). Entritántu, N ta toma liberdádi di privini ma kel senténsa li (“tudu báka éra bixéru”), pa si kárga más puzitivu (o mênus negativu), el sta bastánti más pértu di “orédja e más bédju ki txifri” (ti pa grou di abranjénsa) ki di “más bédju, más bidjáku” (ki ten un grou di abranjénsa bastánti más pikinóti).

Na verdádi, sima “orédja e más bédju ki txifri”, tanbê “tudu báka éra bixéru” pode sér aplikádu na kalkér sirkunstánsa (puzitivu o negativu) undi más idádi ta o pode raprizenta (o sinbuliza) más spiriénsa i más konximentu, inkuántu “más bédju, más bidjáku” (enprinsipi) so ta sirbi, istué, so pode (o debe) aplikádu na kes sirkunstánsa undi negatividádi o intenson poku puzitivu ta peza más txeu.

N debe riálsa, entritántu, ma (apezár di diferénsa entri situasons o sirkunstánsas di aplikabilidádi di “orédja e más bédju ki txifri”, di “tudu báka éra bixéru” i di “más bédju, más bidjáku”) tudu es ta sirbi pa alertá-nu (di algun manera) pa inpurtánsa i konsiderason ki gentis grándi (gentis bédju, sobrutudu) ta mereseba di/na sosiadádi tradisional káuberdiánu (di ilha di Santiágu, nomiádamenti), kusa ki ta konfirma kel ditádu ki ta afirma ma idádi e un postu (ki debe ruspetádu i ki ten priviléji).

63. “Spiriénsa e mai di sabedoriâ”:

Kel senténsa li ta bai na omesmu sintidu di kel tres antirior (“orédja e más bédju ki txifri”, “más bédju, más bidjáku” i “tudu báka éra bixéru”), dja ki tudu es ta poi (na fundu) tónika na spiriénsa ki “e mai di sabedoriâ”, ki ta inklui (sen dúvida ninhun i nisisáriamenti) konximentu.

Entritántu, N ta kridita ma ta tendu poku difikuldádi na rakonxedu ma si (na abranjénsa) “spiriénsa e mai di sabedoriâ” pode konsiderádu igual (o kuázi) a “orédja e más bédju ki txifri” i “tudu báka éra bixéru” (pelumenu), dja (na ralasionádu ku neutralidádi di pozisionamentu) pode ka sér difisi dádu kónta ma “spiriénsa e mai di sabedoria” e mutu más abranjenti ki kalkér di kelotu tres.

Na verdádi, konsiderándu apénas “orédja e más bédju ki txifri” i “tudu báka éra bixéru” ki ten (prátikamenti) omesmu grou di abranjénsa i dexándu di ládu “más bédju, más bidjáku” (pa si mênus abranjénsa i maiór kárga negativu ralasionádu ku si intensionalidádi), e própi karáti bastánti abistrátu di “spiriénsa e mai di sabedoriâ”, istué, si ilevádu grou di abistrason prezenti na si formulason, ki ta djuda-l na manifestason más kláru i konvinsenti di si maiór neutralidádi.

Purkonsiginti, tántu na “orédja e más bédju ki txifri” (undi tendu “orédja” i “txifri” ki e dos kusa mutu konkrétu di bida animal) sima na “tudu báka éra bixéru” (undi tanbê stádu diánti di omesmu limária na dos fázi bastánti konkrétu di si bida reial) sa ta prezensiádu rialidádis bastánti palpávi di bida sosial na kalkér kumunidádi káuberdiánu (pa N ka fla mundial).

Dja na “spiriénsa e mai di sabedoriâ” (undi pode trokádu, purfetamenti, spreson “e mai” pa “ta pari”), so palábra “mai” ta ponta pa un konsetu (un ideia) ki ta spresa un rialidádi konkrétu, ki tántu pode sér di bida umánu sima di bida animal i até vijetal (na mundividénsa káuberdiánu).

Nes sirkunstánsa, ka ta tendu difikuldádi na kolifika “spiriénsa” i “sabedoriâ” komu konsetus ki sta munidu di un áltu grou di abistrason.

Purkonsiginti, kel dos spreson la ta remete-nu fásilmenti pa un grou mutu maiór di neutralidádi, ki pode sér aplikádu sen ninhun rilutánsa o konstranjimentu na/pa kalkér sosiadádi o kumunidádi umánu, na kalkér párti di mundu, sen ki si kontiúdu spresivu fika afetádu pa algun tipu di inkuerénsa lójiku i/o kultural.

64. “Dotor e ka so kel ki ten kurse”:

Sprésu na un variadádi linguístiku káuberdiánu ki ka di Santiágu, kel senténsa li ta alertá-nu pa izisténsa na sosiadádi (káuberdiánu, nes kázu) di gentis petrexádu pa un konjuntu di spiriénsa i konximentu kapás di satisfaze nisisidádis xintidu pa menbrus di kumunidádi lokal.

Ántis di nu avánsa más na kumentári sobri kel senténsa li, e konvinienti ki klarifikádu kontiúdu di palábra “dotor” ki uzádu nel.

Pa kel la, debe lenbrádu siginifikádu más kumun i jeneralizádu entri nos gentis sínplis (i sen skóla), sobrutudu na tenpus más rakuádu, undi kel palábra la tenba (i inda el ten) siginifikádu sobrutudu di “médiku”. Notus kázu (sobrutudu undi ka tenda – o ka tendu – informason dretu), el pode siginifikába (o siginifika), di fórma jeneralizádu, algen ku formason universitári ki ka sabeda kál éra, nen na ki grou. Podeba sér injinheru, arkitétu, ets.

Ratomándu kumentári des senténsa (“dotor e ka so kel ki ten kurse”), N debe tarse algun sklarisimentu adisional.

Na tenpus rakuádu, fálta di pesual médiku na nos téra éra grándi dimás. Mesmu kel poku ki ta izistiba, es ta stába kuázi senpri na sidádi (ki tanbê éra mutu poku): Praia (na Santiágu), Mindélu (na Sonbisenti) i Sonflipi (na Fogu).

Ku populason spadjádu pa tudu ilha i pa txeu sítiu i lokalidádi (dentu di kada ilha), gentis tenba ki inventa maneras di razolve várius di ses prublema di saúdi, sen ki es sai di ses kumunidádi lokal.

Através di tentativas (dizusperádu o nau) i di intuisons, bá ta dikiridu spiriénsa i konximentu ki bá ta kontribui pa risgáta bida di txeu algen, inda ki (sértamenti) ku txeu éru pa meiu, ki debe ter kustádu txeu bida, inflismenti. Más, si ka faseda kel atuason la, sértamenti ki mutu más bida ta perdeda.

Pa fátu konkrétu di txeu prublema di saúdi sér rizolvedu si i ki (na kel altura i na kel sirkunstánsa) ka tenba otu manera di rizolve-s, ka debe ter sidu mutu difisi di txigádu kel konkluzon la ki es sneténsa li (“dotor e ka so kel ki ten kurse”) ta da tistimunhu del.

65. “Sabedoriâ barsádu ku bondádi ten forsa pa sustenta tudu márka rótxa”:

Kel senténsa li ta distáka inpurtánsa i valor di “sabedoriâ” i “bondádi” (óra ki es sta djuntu) na bida pesual i sósiukultural di kalkér algen: “sabedoriâ barsádu ku bondádi ten forsa pa sustenta tudu márka rótxa”.

Si, na verdádi, “sabedoriâ” ku “bondádi”, mesmu óra ki es ta konsiderádu siparádamenti, kada un des dja e un forsa grándi na bida pesual di un algen, ka debe sér difisi majina poder inórmi (na fase ben i na ivita o inpidi mal) di es dos djuntu (omesmu tenpu) na bida pesual i sosial di kalkér algen ki ta vive na un kumunidádi umánu kalkér, di kalkér párti di mundu.

E pensándu prisizamenti na es últimu kázu o situason, ki kel senténsa li ta átxa si purfetu justifikason i si aplikabilidádi (tióriku, pelumenu).

Aprupóstu, nu analiza (ku algun pormenor) kontiúdu fráziku di kel senténsa li, djuntu ku si sintidu figurádu ki ta kába pa da-l un siginifikádu sósiukultural bastánti rilevánti. Así:

1) Si na “sabedoriâ” ku “bondádi” ta atxádu dos konsetu abistrátu rakonxedu (pa si sintidu dinotativu) na kalkér párti di mundu (pa kalkér kumunidádi umánu), dja na “barsádu” ta intuídu un prizénsa konotativu (figurádu) dikorenti di afetividádi (ki sta inplísitu na “abrásu”, di undi ben “barsádu”) i ki e un lásu (más-o-menu fórti) di ligason entri dos o más ser;

2) Na “ten forsa pa sustenta tudu márka rótxa” sa ta spresádu kapasidádi (o anton abilidádi) ki runion di “sabedoriâ” ku “bondádi” (na un algen) ten pa infrenta, dizâfia, rizisti, aguenta i até ultrapása tudu tipu di prublema o difikuldádi (“tudu márka rótxa”).

Sima e própi di nasimentu o surjimentu di kalkér senténsa, N sta konvensedu ma tanbê kel senténsa li, más di ki sínplis frutu di un ilaborason o kiriason, el debe sér rizultádu di várius konstatason na bida sosial i kumunitári konkrétu di (pelumenu) alguns individu.

Si kel kojitason ki N kába di fase sta sértu, pode konsiderádu ma el e un próva ma (apezár di tudu) kuinsidénsa di “sabedoriâ” ku “bondádi” na omesmu algen ta kontise mutu más bes ki kel ki ta majinádu, i si ifetus tanbê.

66. “Kel k’e bon, k’e purmetedu”:

Pa komesa, N ta txoma atenson pa izisténsa (na variadádi linguístiku di ilha di Santiágu) di dos rializason oral diferenti (“purmetedu” i “prumetedu”) di omesmu kontiúdu konsetual.

Sima sértamenti dja raparádu, ses diferénsa sta ligádu apénas ku tróka di pozison entri dos létra na omesmu palábra. E ki “purmetedu” (dijetivu verbal) tanbé ta fládu (na Santiágu) “prumetedu” (ki e más ressenti), pa sínplis tróka di pozison entri létras u i r di purmeru sílaba.

Kázus sima kel li ta kontise ku algun frikuénsa, pelumenu li na ilha di Santiágu: “purmeru”/“prumeru”, “rilijon”/ “lirijon” (nes últimu kázu, tróka di pozison entri kel dos purmeru sílaba), ets.

Góra, nu tenta djobe (un bokadinhu so) pa siginifikádu di kel senténsa li. Kusé ki el kre fla? Ta parse-m ma ka e mutu kláru: 1) “so e bon” kel ki purmetedu? 2) “so ta purmetedu” kel k’e bon?

Na rialidádi, ninhun di kel dos situason li ta satisfase plénamenti. Na verdádi, ta kontise txeu “kusa bon”, sen ki purmetedu (o ki ka purmetedu) i “ta purmetedu” txeu kusa ki ka bon (i/o ki ka ta kontise).

Kel li, “tiórikamenti falándu” (pa un ládu) o mesmu “prátikamenti falándu” (pa otu ládu).

Más, nu tenta djobe kel senténsa li (“kel k’e bon, k’e purmetedu”) na (o dentu di) un anbienti sósiukultural santiagensi, o ku kel kontestualizason li. Pode sér ki si siginifikason gánha un otu konsisténsa, ku mênus flutuason di intirpretason.

Na kel anbienti sósiukultural li, aplikabilidádi di kel senténsa li ta bai na sintidu di so kel ki sabedu ma e bon (o dizejádu komu bon), debe sér purmetedu, istué, so debe purmetedu kel ki sabedu ma e bon (o ki dizejádu komu bon).

Na kel pirspetiva li (bastánti puzitivu i puzitivista, más di fórma poku lapidár) ta (o pode) fika ividensiádu (i justifikádu) un ládu bondozu o spritu di bondádi ki ta (o debe) nôrtia bida sósiukumunitári di santiagensi.

Stádu, purisu, diánti di un dizeju i/o posibilidádi (aparentimenti) bastánti sadiu di leba bida i konvive, entri santiagensis.

67. “Kelóki algen kolmá-u báka, kelotu diâ manda-l un litru leti”:

Na kel senténsa li ta transparse kel inxinamentu (ki fládu m’e) di Kristu, ki e (más-o-menu) kel li: nhos áma nhos inimigu! O anton: si algen furtá-bu kamisa, da-l tanbê kálsa!

So ki, na kel senténsa li, prezénsa di atitudi i konportamentu (muralmenti konsedjávi) di mundu rural káuberdiánu sta mutu saburózamenti spresádu: “kelóki algen kolmá-u báka, kelotu diâ manda-l un litru leti!”

Sima sabedu, “kolma” (ki oxi e más kumun fládu “koima”), más ki un prusésu di puni dónu di limária koimádu (retedu), e un fórma di ken ki koima sér (di algun manera) konpensádu (pa dónu di limária) di strágu ki kel limária la fase na propedádi di kel algen ki koima.

Komu, txeu bes (li na Santiágu), ken ki koimádu ta odja (pa N ka fla “ôdia”) ken ki koima-l komu inimigu, e fáxi di dádu kónta ma e difisi di atxádu (na algen ki koimádu) un grandésa di spritu di tal órdi ki ta pirmiti-l, len di pága koima (ki e un obrigason jurídiku-dimistrativu), mánda inda ken ki koima-l (na diâ siginti) un litru leti (sikadjár trádu di própi báka koimádu!).

Spritu kriston prezenti nes senténsa ta iziji, len di konprenson di obrigason di konpensa algen pa prujuis ki (di algun manera) el kauzádu, un maginanimidádi di spritu bastánti fórti, kapás di ristabalise un lásu di solidariadádi (iventualmenti kebrádu ku átu di koima) o di kíria un lásu amigávi (entri koimador i koimádu) ki (pode) ka ta izistiba ántis.

Na fundu, un spritu di benkerénsa i di armuniâ ki ta kíria i ta fomenta kondisons di solidariadádi entri menbrus di kumunidádi i ta prumove benstár sósiukultural.

68. “Báka kuralera ka ta bendedu nen dádu”:

Kusa ki kel senténsa li kre distáka, e valor di afétu (di un grándi afétu) ki ka debe ten présu. Purisu, el “ka ta bendedu nen dádu”!

Indikason (inplísitu) di kel valor la sta na formulason konplétu des senténsa li: “Báka kuralera ka ta bendedu nen dádu”. Istué, ki “ka ta bendedu nen dádu” e “báka kuralera”, ki (purisu mesmu) ta sta senpri na kural.

Pamódi ki “báka kuralera ka ta bendedu nen dádu”?

Primeru, pa sínplis fátu di el sér “kuralera” (sinal di txeu stimason di si dónu). Purisu, el ta sta senpri na kural. Istué, el ta sta senpri pértu di si dónu: el ka ta mandádu txáda. Sinal kláru di grándi afétu i stimason (pa el) di si dónu.

Kel li ka kre fla ma báka ki ta mandádu txáda, ka ten o ka ta merese stimason i afétu di si dónu. E kláru ki el ta merese. Más nun grou bastánti diferensiádu i sértamenti pa mênus.

Interesi ki báka ki ta mandádu txáda ta disperta di/na si dónu sta bastánti más ligádu ku aspétu material, sima leti ki el pode ben da, bixéru ki el pode ben ten, kárni, dinheru.

Inkuántu “báka kuralera”, pa un razon kalkér di afetividádi maiór (undi tanbê pode sta – i sta sértamenti – algun interesi material) ki si dónu ten na el, el ta merese kel distinson la di sta senpri más pértu di si dónu, di kenha el ta merese más atenson i karinhu na diâ-diâ.

E purisu ki, inbes di “báka paridera” o “báka letera”, undi interesi material (ki tanbê ta disperta sértamenti algun grou di afetividádi na si dónu) ta fikába más distakádu, fládu “báka kuralera”, ki ta sta senpri pértu di si dónu, i ki ta merese di si dónu maiór o tudu atenson, i ki e sinal kláru (i revelador) di áltu grou di afetividádi ki kel báka la ta disperta na si dónu.

Afinal, kusé ki kel senténsa li (“báka kuralera ka ta bendedu nen dádu”) kre txomá-nu atenson pa el?

N sta konvensedu ma el kre alertá-nu ma ten valor ton inpurtánti i ton grándi, ki ka ta bendedu nen kunprádu (pamódi ka ten dinheru kapás di pága grandésa di si présu afetivu), nen el ka ta dádu (pamódi tamanhésa o grandésa di afetividádi ki el ta disperta na ken ki ten-el, e di tal órdi ka ta pirmiti-l sai o sta lonji di ken ki ten el o ta xinti-l).

69. “Galinha furfúia ka ta dádu nen bendedu”:

“Galinha-furfúia” e nómi ki ta dádu (na ilha di Fogu) pa kel galinha ki (na ilha di Santiágu) ta txomádu di “galinha-fénhi”. Konsikuentimenti, stádu diánti di un senténsa ki, na si formulason (pa N ka fla kiriason), tene márka kláru di ilha dundi el e orijinári.

“Galinha-furfúia” (o “fénhi”) e un tipu di galinha ki si péna ta sta tudu rabidádu pa fóra. Es tipu di galinha e (rilativamenti) ráru na Káuberdi, enbóra na pasádu ses prezénsa na kumunidádis rural ta parseba ma éra más txeu. Pamódi raridádi, di si izisténsa, ta parse-m natural ki pensádu (o pensáda) ma el éra (o e) prudutu di algun fádja jinétiku.

Na Fogu, ta fládu ma “galinha-furfúia ka ta dádu nen bendedu”. Pamódi? Algen di Fogu fla-m ma (talves) e pamódi ta konsideráda si izisténsa (nun família) komu un fórti apoiu di union i konsiténsa familiár.

Na Santiágu, “galinha-fénhi” ta fládu (o ta fláda) ma diâ ki nhu mata-l, ma nhu ka ta kume-l nho só. Istué, na maré di kume-l, nhu ta ten óspri.

Kel li pode splika o sklarise razon pamódi ki (na Fogu) ta konsiderádu(a) si izisténsa (na un família) komu sinal di union i di apoiu pa konsisténsa familiár?

Si lenbrádu di kel senténsa antirior (“báka kuralera ka ta bendedu nen dádu”) ki (pa si própi formulason), tanbê e kapás di sér orijinári di Fogu, i si ligádu intirpretason ki el dádu ku splikason ki kába di dádu di kel li (“galinha-furfúia” ka ta dádu nen bendedu”), sértamenti ki ta atxádu trásus kumun (entérmus di siginifikádu i aplikabilidádi) entri kel dos senténsa li.

Entritántu, inkuántu na “báka kuralera ka ta bendedu nen dádu” ta distakádu sobritudu valor di afetividádi, dja na “galinha-furfúia ka ta dádu nen bendedu” ta valorádu prinsipalmenti aspétu material i ikunómiku, ki sta ligádu ku nisisidádi primári di alimenta família o menbrus di família di/na kása, nun spésia di rikursu (un últimu rikursu kuázi), sértamenti ku sabor i/o intenson iguísta bastánti, ki ta dispensa partidja ku gentis ki ka di kása.

Purisu, “galinha-furfúia ka ta dádu nen bendedu”.

70. “Ken ki ten ki ta gásta”:

Kel senténsa li (“ken ki ten ki ta gásta”) e (sobritudu) un alérta pa kel “ki ka ten” sta sienti di si situason i atentu na gástu ki el pode o ka pode fase.

Na verdádi, ken ki ta gásta kusa ki el ka ten, el pode sta na un di kel tres situason siginti: 1) o el dádu el (pa amizádi o el sta na situason di indijenti); 2) o el npristádu el (el sta na situason di karensiádu i, purisu, el meste algun solidariadádi di ken ki ten); 3) o el e ladron (el furta o el roba).

Ninhun di kel tres situason li (nomiádamenti di indijenti, di karensiádu i di ladron) ka e náda konfortávi i (mutu mênus) diginifikánti pa ken ki ta gosta di odja i xinti onrádu si nómi di algen dígunu na sosiadádi.

Purisu, un algen ki sta na kalkér di kel tres situason li, debe toma komu si faról (na diâ-diâ di si atuason) kel senténsa li (“ken ki ten ki ta gásta”).

Entritántu, mestedu intende kurétamenti sintidu di kel senténsa li. El ka debe lebá-nu pensa o tra konkluzon sinplismenti ma ken ki ka ten ka debe gásta, dja ki (konfórmi uno tu senténsa) “ningen ka ton póbri apontu di ka ten náda pa da”. Si prinsipal intenson e di stimulá-nu sobritudu na pensa ma nu ka debe gásta más ki kel ki nu ten.

Istué, nu debe ten konsiénsa kláru di kel ki nu ten, pa nu sabe dretu kusé ki nu ta gásta, kuándu, undi i módi, pa nu ka gásta más ki kel ki nu ten i nu pode gásta, sen ki nu fika pujilikádu o pujilika algen.

Purtántu, kel senténsa li (“ken ki ten ki ta gásta”) e un diverténsa pa atenson ki nu debe da, tántu na kusas di ki nos e dónu, sima na kudádu ki nu debe ten na uzá-s, pa nu ka fika na un situason diskonfortávi, di pása ta pujilika nos própi kabésa i/o di pása ta sér debedor di otu algen.

Kel situason li sértamenti ki el ta dexá-nu diminuídu pesualmenti i umilhádu na rilason ki nu ten o nu pode ten o ben ten ku otu (di nos kumunidádi o nau).

71. “Ken ki ka ten ki ta gásta”:

Si, na senténsa antirior (“ken ki ten ki ta gásta”), nu ta alertádu kóntra prigu di nu gásta más ki kel ki nu ten, na kel li (“ken ki ka ten ki ta gásta”) nu ta txomádu atenson pa lokura di nu gásta sen ki nu ten, o di nu gásta kel ki nu ka ten.

Ta parse un kóntrasénsu! Módi ki algen ta gásta kusa ki el ka ten?

Difátu, e difisi di intende módi ki un algen ta gásta kusa ki el ka ten.

Na kumentári di senténsa antirior, N ponta tres situason undi algen pode gásta kusa ki el ka ten: 1) si el dádu; 2) si el inpristádu; 3) si el furta o roba.

Na kel senténsa li (“ken ki ka ten ki ta gásta”), undi semelhánsa na fomulason ku kel antirior e bastánti grándi ki até pode nduzi algen (distraídu) na konfundi ses siginifikádu o kontiúdu, si sintidu prufundu, entritántu, e bastánti diferenti.

Na verdádi, “ken ki ka ten ki ta gásta” sa ta kre privini-nu kóntra kes algen ki (sabendu ma so kel ki ten e ki pode sta na kondison di gásta sen pensa txeu i sen konprimiti si futuru), na tentativa (tolu i infilis) di ingána gentis ma el (tanbê) el ten, e kapás di gásta ti kel ki el ka ten (uzándu kel ki el dádu kuázi di simóla, inpristándu o até robándu), na spetativa di el dexa inprison ma el ten, dja ki el sabe ma so “ken ki ten ki ta gásta”.

Komu konsakuénsa di kel si átu (loku) di kre parse más ki kel ki el e, o di si vontádi (duentiu) di parse sér algen ki el ka e, si dja el éra póbri, más póbri góra el ta fika, len di mênus meresedor di piadádi o solidariadádi di otu.

Na fundu, un algen ki ta konporta di kel manera li, el pode sta sértu ma el ta sufri di konplékisu di infirioridádi, un spésia di duénsa (pisíkiku) ki (kuázi senpri) ta manifesta komu konplékisu di supirioridádi (ki ka ten) i ki e un fórma di ingána (alves, sen da kónta ma el sa ta ingána) si própi kabésa.

Rizumindu, ka debe stádu mutu erádu si konkluídu ma stádu diánti di un duenti pisikusosial, óra ki sa ta prizensiádu un algen ki ta gásta ti kel ki el ka ten.

72. “Duenti ki ta ba kása médiku”:

Kel senténsa li ta ratráta (na si formulason) un rialidádi ki e mutu kumun, na nos téra (Káuberdi): “duenti ki ta ba kása médiku”

Difátu, ti pokus ánu pa trás éra (i inda e) mutu ráru kes kázu undi médiku ta bá (o ta lebádu) kása duenti. Kel li, pa várius razon. Más sobritudu pa rilason di amizádi ki pode izisti entri familiáris di duenti i médiku ki bai (o lebádu) ti duenti.

Difisilmenti médiku ta bai (o ta lebádu) kása duenti, pamódi gravidádi di si duénsa. Pelumenu, na ilha di Santiágu.

Pamódi kel reial situason sósiukultural li, ka foi difisi kíria, stabalise i institui (apartir del) kel senténsa li: “duenti ki ta ba kása médiku!”

Ku kes sklaresimentu ki dja dádu li, ta sér fáxi diduzi situasons i okazions undi ta aplikádu es senténsa.

Na verdádi, aplikason di kel senténsa li ta (o pode) kontise senpri ki un algen ki pode sa ta meste fabor o algun djuda o kontribuson di un otu (ki ka kre o ka sta interesádu na sai di si lugár), el ta iziji prezénsa di es algen na spásu o lugár undi el sa ta mestedu o dizejádu.

Si, ántis di manifestádu kel interesi o dizeju la, kel algen la konsulta opinion di un otu algen vivedu, e natural ki kel algen li privini-l (amigável o idukádamenti) ku “duenti ki ta ba kása médiku!”

Más, si, ántis, interesádu diriji dirétamenti pa algen ki el meste, kel algen li pode (dizagradádu i na ton sanhádu o di raspaneti) risponde-l: “duenti ki ta ba kása médiku!”

73. “Gudja ka ta longádu di noti”:

Kel li e más un senténsa (undi tudu ta mostra ma si oriji e santiagensi) frutu di spiriénsa o majinádu pa un rasiosinu. Entritántu, pa si midjór konprenson, e konvinienti ki sklarisedu kontiúdu di si formulason lapidár.

E ki “gudja ka ta longádu di noti” kre (sinplismenti) fla ma “gudja” (di kose) “ka ta longádu” (ka ta pasádu) algen el na sukuru (“di noti”), pamódi el pode fri kel algen, na kel sirkunstánsa di fálta o ozénsa di lus.

Purkonsiginti, intenson ki ta prizidi kel senténsa li e di ka pujilika algen, ki pode panhádu disprivinidu. Un otu intenson (ki pode ka sta mutu kláru) e di pedagojiâ pa bon konvivénsa entri prósimus i pa solidariadádi umánu entri bizinhus.

Na fundu, “gudja ka ta longádu di noti” sa ta kre alertá-nu pa régras di konportamentu ki nu debe ten na kónta na nos rilason ku kunpanheru i na nos bida kumunitári, omesmu tenpu (i purisu mesmu) ki el ta inxiná-nu ma nu debe kuda dretu di nos kunpanheru, pa armuniâ i konfiánsa kíria kel klima sosial ki ta pirmiti kuezon i dizenvolvimentu di kumunidádi.

Un otu aspétu ki pode sta más-o-menu inkubértu na kel senténsa li:

Len di intenson di ka pujilika ningen, “gudja ka ta longádu di noti” pa sínplis fátu di (régra jeral i sobritudu na tenpus di antigamenti, ki ka tenba inerjiâ ilétriku) ka ta koseda di noti.

Si ka ta koseda di noti, paké ki ta longáda gudja di noti? Anonsér ki sa ta longáda gudja, o pa sér guardádu, o pa tenta fase ki algen fri na gudja.

74. “Ramóki e káma mal-konxedu”:

Stádu diánti di un senténsa (jinuinamenti santiagensi) ki ta alertá-nu pa situason ki un algen (jeralmenti mutu iguísta) pode entra nel, óra ki el (devidu a si interesi dimaziádu individualista ki ka ta dexa-l odja o djobe sinon pa si biku) ta dizâfia o (piór inda) ta diskonpoi algen ki dja kustuma faze-l ben.

E nes okazion ki el pode dádu o obi ramóki di es algen (ki dja foi si benfetor), dja ki (na si iguismu ségu i duentiu) el ta skese (o el ka ta lenbra) ma so el debe ten obrigason di agradise kel si benfetor, enves di dizafia-l o (mutu mênus) diskonpo-l.

E pamódi es fálta di lusides (rizultádu di si duénsa iguista) ki el pode ramokiádu pa kel si benfetor o pa kalkér algen ki sabe o konxe fabor ki el resebe di kel si benfetor.

Es e razon di kel senténsa li ki ta guárda na si intenson un lenbránsa (pa diskudádu) di situason dizagradávi (o mesmu dolorozu) ki pode sa ta sperá-nu, óra ki nos e mal-konxedu ku nos benfetor i, purisu, dígunu di es lenbránsa (amigu) di risku ki nu pode sa ta kóre di sér ramokiádu, dja ki “ramóki e káma mal-konxedu”.

Istué, ramóki e un káma (spinhozu, bastánti dizagradávi i di ifetu prulongádu) undi tudu mal-konxedu ta kóre risku di deta nel, pa el kurti konsikuénsa di si odju virádu so pa si biku, ki ta ingunora bens ki dja el resebe di algen ki el pode (dizastrádamenti) sa ta dizâfia, diskonsidera o maltráta (injustamenti).

75. “Mei-tiston ka ten troku”:

“Mei-tiston” éra un muéda (di sinku sentávu) ki (na tenpu di Káuberdi kulónia purtuges) ta sirkulába na nos téra. El ta txomáda entri nos di “mei-tiston” pamódi si valor (fasial) éra metádi di “tiston” (ki éra un iskudu purtuges).

“Mei-tiston” éra kel muéda di valor más báxu na skála di valoris di iskudu purtuges, inkuántu muéda. Purisu, ka tenba ninhun posibilidádi di dáda del algun troku: kusa ku valor más báxu ki “mei-tiston” ka ta izistiba. Konsikuentimenti, di “mei-tiston” ka ta dáda troku. Istué, valor (ikunómiku) más báxu ki un kusa kalkér podeba ten, éra di mei-tiston.

Frutu di es ozerbason i spiriénsa, kiriádu kel senténsa li. Si aplikason ta kontise, óra ki un algen (na dizâfia otu o ku intenson di ofende) fla kusa ki ta (o pode) konsiderádu sen valor o di valor insiginifikánti.

Nun situason sima kel li, dos kusa pode kontise: 1) o sinplismenti kel algen ka ta ten ninhun riason di algen ki (di algun manera el pruvoka o el kreba pruvoka), istué, sinplismenti el ta ingunorádu; 2) o anton el pode obi (komu rispósta) siginti kumentári (ki ta manifesta algun tipu di disprézu o diskonsiderason) pa kel dizafiu (o dizafiánti) o pa kel pruvokason (o pruvokánti): “mei-tiston ka ten troku!”

Kel rispósta li, len di ta diskonsidera (di manera más báxu) kel pruvokason o dizafiu, el ta dexa pruvokánti o dizafiánti ton diminuídu o umilhádu ki: 1) o el ta fika ton dizorientádu ki ta falta-l palábra pa el riaji i, konsikuentimenti, el ta fika sinplismenti kaládu, sobritudu si el ta rakonxe otoridádi (mural o otu) na kel algen ki risponde-l; 2) o anton el ta riaji ton agresivamenti ki ta sérba midjór (pa el) si el fikába kaládu, na kurti si umilhason i na tra lison di el pása ta pensa más dretu kusas ki el kre fla (i pa kenha), ántis di el ten atitudi o palábras ki pode ben dexa-l umilhádu na si pesuâ i/o mal vistu pa otus.

76. “Raspósta e ánti-l manxe: mésa-l katxór ten tres pé”:

Nu sta diánti di un senténsa ki ta (o pode) manifesta (kláramenti), pa un ládu, un atitudi agresivu di disprézu o (mesmu) di insultu pa intirvenson (konsiderádu infilis) di un algen ki intromete na asuntu ki (supóstamenti) ka éra di-sel o ki ka ta flába-l ruspetu o, pa otu ládu, un atitudi di kláru intenson (kuázi) distrutivu i anikilador di kel algen ki fase kel intirvenson infilis la, pa párti di kenha ki riaji (diánti di si intirvenson) ku un “raspósta [pa bo o pa nho(a)] e ánti-l manxe: mésa-l katxór ten tres pé”.

Un splikason (o dismontáji) di sintidu sosial di “raspósta e ánti-l manxe: mésa-l katxór ten tres pé”:

Na meiu rural santiagensi di antigamenti, mutu poku algen (pa N ka fla ningen) tenba kása-di-bánhu, nomiádamenti kábu fase (o di satisfase) nisisidádi fiziolójiku. Purisu, si nisisidádi di orina ta satisfaseda (fóra di kása) na kalkér sítiu, dja pa nisidádi di dispixa tripa (pupú), ki (pa razon maiór) tanbê ta tenba lugár kuázi senpri fóra di kása, tenba inda un otu izijénsa pa el sérba satisfetu: mutu maiór privasidádi na satisfase-l.

E si ki, pa len di el ta izijiba un lugár más rizervádu pa faze-l, un otu izijénsa (mural) maiór éra di el sérba satisfetu lonji di vista di kalkér otu algen. Purisu, éra sobrutudu di palmanhan, ánti-l manxe, ki gentis ta dispixába tripa.

Komu (txeu bes) katxór ta kunpanhába si dónu nes átu solitári, undi própi katxór ta saíba (senpri ki el tenba nisisidádi di kumida) benefisiádu purbetándu di kontiúdu di kel átu fiziolójiku; sabendu ma pozison di djongotodu (izijidu na kel átu la, na kel sirkunstánsa) ta lenbra imáji di tres pé (kel dos di kel algen, ki djuntádu ku si pólpa – ki kuázi ta toka txon na átu – ta dexa imáji di tres pé); pirmitindu ki kel pupú pode riprizenta (pa katxór) mésa (stendedu na txon). Anton ta fika kláru intenson mutu ofensivu i disprezentu di kenha ki uza kel senténsa li (“raspósta e ánti-l manxe: mésa-l katxór ten tres pé”) komu riason pa un intirvenson konsiderádu mutu infilis i inapropiádu di un ditirminádu algen, na un sirkunstánsa i situason milindrozu.

Konsikuentimenti, “raspósta e ánti-l manxe: mésa-l katxór ten tres pé” ta alertá-nu pa prudénsa ki nu debe ten (ántis di nu prunúnsia sobri un asuntu ki ka pididu nos opinion), pa nu ka konsiderádu intrometedu i, purisu, nu pása ta sér obujetu di txakóta, ofénsa i/o disprézu (sósiukultural).

77. “Pa subi koku ki ta pagádu algen”:

Stádu diánti di más un senténsa ki nase di spiriénsa fetu i vividu (bes sen kónta) na mundu rural santiagensi (pa N ka fla káuberdiánu, enjeral).

Sima sabedu, ka tudu algen (di mundu rural santiagensi) ki ta subi koku. Kel li, pa txeu razon (ka sabe subi, médu di kai, tontura o ándaróda-kabésa, idádi, státu sosial, ets.).

Tanbê sabedu ma so subi koku ki ta pagádu (o pididu) algen pa fase. Dja ki, dipos ki algen dja subi koku, el ten ki dixi p’el kontínua si bida (el ka ta mora la!). Más, pa el dixi, el ka ta pagádu: dixi go e si el kre (i el ten ki kre, dja ki el ka ten módi fika la, riba-l koku!).

Enbóra kel senténsa li ta lenbra kelotu, “médiku ki ta ba kása duenti” (kfr. kumentári nu 72), dja ki stádu diánti di un nisisidádi di ason (nisisidádi di duenti bai kása-l médiku, na un kázu, i nisisidádi di subi koku pa tra koku o rámu, na kelotu kázu), debe sta kláru (pa kalkér algen) ma un di kes konsikuénsa di subi koku (ki e dixi di koku) e mutu más izijenti.

Na verdádi, algen ki bai kása-l médiku (normalmenti el ka ta pagádu pa el bá kása-l médiku: el ta bai pa nisisidádi ki el xinti di médiku), el pode volta pa si kása lógu dipos ki el konsulta o (si el pirmitidu) el pode fika la tenpu ki el kre o ki el pirmitidu fika la (el pode dádu ramédi la, el pode dádu kumida la, el pode podu na káma la pa el diskánsa o na kuártu pa el kontínua ta sér ozerbádu pa médiku).

Na kázu di algen ki pagádu (o pididu) pa subi koku, es nisisidádi di subi koku ka e di-sel; e di ken ki paga-l o pidi-l. Si el pagádu, el sa ta bende (di algun manera) forsa di si trabádju o di si abilidádi; si el pididu, el sa ta fase un fabor.

Fetu trabádju ki el pagádu pa el o fetu trabádju ki el pididu, dixi di koku go el ka ta pagádu pa el i nen el ka meste pididu pa el dixi di koku. E ki sabedu ma e di si abusulutu interesi ki el dixi di koku.

Na verdádi, dipos ki el kunpri taréfa ki el pididu o pagádu pa el, pa si bida kontínua el ten ki dixi, dja ki, si el ka dixi, el ta kába pa kai (ku andár di tenpu) i konsikuénsa di es kéda pode até sér si mórti.

Ku es sklaresimentu dja fika sufisientimenti kláru pamódi ki so “pa subi koku ki ta pagádu algen”.

Di kel senténsa li, konxedu un otu verson ki e: “algen ta pididu pa e’ subi koku” (kfr. KK, p. 38, senténsa 84-a). Sima sértamenti dja raparádu, di algun manera ben ta fasedu raferénsa del, na dikorer di kel kumentári li sobri “pa subi koku ki ta pagádu algen”.

78. “Ken ki ten so un, e sima ken ki ka ten ninhun”:

Kel li e un senténsa bastánti uzádu na Káuberdi (i ka so). Tanbê (sima txeu otu) e frutu di txeu spiriénsa vivedu i e kuázi senpri spreson di dos sentimentu diferenti (más-o-menu inkonsienti o sikundidu): di un bánda, ansiadádi i/o médu di perde kel un ki tendu; di otu bánda, ganánsia, ki pode sér frutu di insiguránsa (o médu) di perde kel un ki tendu, o di vontádi di kre ten txeu (pa kebra insiguránsa o gánha trankilidádi di siguránsa ma ka ta koredu risku di fikádu sen ninhun).

Apezár di tudu nha ruspetu pa sirkunstánsa i pa kenha ki tevi inspirason di kíria i (iventualmenti) aplika kel senténsa li, N ta konfesa ma N ten difikuldádi di seta-l (sima el sta) komu konsistenti.

Na verdádi, si e ka difisi pa mi da kónta ma ken ki ten so un pode sta na bera di perde-l i fika sen ninhun, N ta rakonxe (entritántu) ma kel algen li sta na un situason diferenti di kel ki ka ten ninhun.

Sinon, nu rapára. Difátu, ken ki ten un, pode perde kel un ki el ten i, nes kázu, el ta fika sen ninhun. E verdádi. Más ken ki ka ten ninhun, náda el ka ten pa perde. Nes kázu i pa spiriénsa, nen el ka sabe kusé ki e ten algun.

Purisu, N ta átxa isesivu (o forsádu) fla ma “ken ki ten so un, e sima ken ki ka ten ninhun”. E ki kel ki ka ten ninhun, ka konxe gostu di ten un sikér. Si el sabe dretu kusé ki e ka ten ninhun, el ka ten spiriénsa di ter un pa el xinti (o nau) na bizinhása o na bera di ka ten ninhun.

Purkonsiginti, ta parseba-mi más prósimu di rialidádi i konsikuentimenti más setávi si, invés di fla ma “ken ki ten so un, e sima ken ki ka ten ninhun”, fláda ma ken ki ten so un, e bizinhu di kel ki ka ten ninhun.

Entritántu, N ta rakonxe ma N ka ten diretu di kuriji, retifika o midjora ninhun senténsa, inda ki N pode kíria (si N sabe i N kre) senténsas nóbu.

Senténsa kiriádu, aplikádu i setádu na tradison di un povu, ka ta kurijidu. El pode setádu o nau, pode até kiriádu versons diferenti del i até versons ki ta kontraria-l. Más, senténsa kiriádu i aplikádu tradisionalmenti, mesmu ki (alves) ka setádu, debe ruspetádu.

Aprupóstu di otus verson, N ta tirmina es kumentári li lenbrándu ma konxedu (pelumenu) más un verson del, ki e siginti: “ken ki ten un, ka ten ninhun” (kfr. KK, p. 38, senténsa 85-a), ki e un fórma más rizumidu i lapidar di kel ki N kába di kumenta.

79. “Si N sabeba ta ben so di pa trás”:

E un senténsa ki ben di un konstatason ki kuázi tudu diâ ta fasedu, óra ki ta fládu (na divérsus sirkunstánsa i situason) “si N sabeba…”: “si N sabeba…, N ka ta flába!”; “si N sabeba… N ka ta bába!”; “si N sabeba… N ka ta obiba!”; “si N sabeba… N ka ta dába!”; “si N sabeba… N ka ta djobeba!”; “si N sabeba… N ka ta faseba!”, ets.

Na fundu, txeu bes ta rapendedu di ditirminádu pozison ki tomádu o situason ki entrádu nel, pamódi ka sabeda o ka preveda konsikuénsa ki kel la ta ba tenba.

Di es konstatason foi fáxi konklui ma (txeu bes) so ta sabedu ma ditirminádu kusa ka e dretu, dipos ki kel kusa la (ki ka kreda o dizejáda) kontise.

E di kel sirkunstánsa la ki nase i adotádu (pa nos gentis) kel senténsa li: “si N sabeba ta ben so di pa trás!”, istué, so dipos ki dja kontise kusa ki ka dizejáda.

Entritántu, N ta purbeta okazion pa N lenbra (o alerta) ma (txeu bes) rapendimentu ki “si N sabeba…” ta spresa, e frutu di algun fálta di rifleson o di algun prisipitason na tomada di pozison o na ason.

Purkonsiginti, pa ivita banalidádi i banalizason di “si N sabeba…”, e konsedjávi ki nu pása ta sta más atentu a rialidádis ki ta serká-nu o ki nu sta involvedu ku el o nel. Kel li ta pirmiti-nu privini nos kabésa kóntra atitudi o pozisionamentu prisipitádu o poku rifletidu.

Anton, nu ta pása ta ten mênus situason di rapendimentu (rifletidu na “si N sabeba…”) i, konsikuentimenti, nos imáji (ki nu ta o pode pása ta transmiti pa sosiadádi) ta sér mênus fútil i, naturalmenti, más konsistenti i útil.

80. “Ka bu dexa pa manhan, kusa ki bu pode fase oxi”:

Kel senténsa li e kabuverdianizason (midjór ditu, e traduson mesmu alétra) di kel senténsa (mutu uzádu i konxedu na purtuges) ki ta fla: “não deixes para amanhã, o que podes fazer hoje”.

Forsa di intilijénsa ki sta prezenti nes senténsa e grándi i bastánti ividenti.

Razon di sér di kel senténsa li e txeu. Entri es, N pode ponta sigintis:

1) Oxi, nu sta li. Manhan, nu ka sabe undi nu ta sta;

2) Oxi, nu pode. Manhan, nu ka sabe si nu ta pode;

3) Oxi, nu sta bibu. Manhan, nu ka sabe si nu ta sta bibu;

4) Konomiâ i disponibilidádi di tenpu: fáktu di nu fase oxi kusa ki nu pode fase oxi, ta dexá-nu tenpu i disponibilidádi pa nu fase kusa ki manhan ta tarse-nu. Kázu kontrári, kusa ki nu ka fase oxi pode sér un sobrikárga pa kusa ki manhan nu ta ten pa fase, o, manhan, nu ta sér obrigádu âdia kusa (ki nu debeba fase manhan) pa dipos di manhan i kusa pa dipos di manhan pode ba sér adiádu pa otramanhan i, susesivamenti, na un sírkulu visiozu sen fin.

Konsikuénsas i dánus provokádu pa kel infilis adiamentu prigisozu ta sér difisi di avâlia, tántu anivi pesual i pisikulójiku di ken ki tevi kel infilis ideia la, sima anivi di otus divérsu prujuis ki ta ba sofredu (sósikulturalmenti), pamódi kel adiamentu (frutu di prigisiti o stupides).

Tomándu enkonsiderason kes kumentári ki N kába di fase (entri otus ki N podeba fase), ta parse-m konvinienti i di tudu interesi ki tomádu asériu i lebádu senpri na devidu kónta kel mensáji kláru i opurtunu di kel senténsa li: “ka bu dexa pa manhan, kusa ki bu pode fase oxi”, si ka kredu kíria konplikason pa bida pesual di kada un i pa bida sosial i kumunitári.

____________________________________________________________________________________________________________

“Lijerus”, na dos sintidu: 1) di rápidu i pikinóti; 2) di lébi, istué, sen pritenson di prufundidádi na tratamentu.